پایگاه اطلاع رسانی کرد نور آخرین اخبار روز ایران و جهان
چکیده: اهل بیت (ع) در میان امت اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در این بین اهل ادب نیز حق مطلب را در مورد اهل بیت (ع) ادا کرده و اشعار نغز و زیبایی در وصف و مدح این بزرگواران سروده‌اند. شعرای کرد اهل سنت، به ویژه آنان که بر مذهب شافعی هستند، از جمله شیخ رضا طالبانی، مولانا خالد نقشبندی، شاهرخ اورامی، ماموستا بیخود، مولوی‌کرد، عباس حقیقی و بسیاری دیگر از شعرا همانند دیگر شعرای ایران زمین بخش عمده‌ای از اشعار خود را به مدح و منقبت ائمه‌ی اطهار (ع) و در راس آن‌ها امیرالمومنین علی(ع)، فاطمه‌ی زهرا (س)، امام حسن، امام حسین(ع)، امام صادق (ع)، امام رضا (ع) و دیگر ائمه (ع) اختصاص داده‌اند. در این پژوهش سیمای اهل بیت (ع) در اشعار نغز فارسی و کردی شعرای کرد به تصویر کشیده شده که در بسیاری از این اشعار، شاعر با حضور در اماکن مقدسی همچون کربلا، مرقد امام رضا (ع) و… ابیات مدنظر خود را سروده و این مساله موجب شده تا شاعر از عمق وجود و با احساس و عاطفه‌ی صادقانه‌ای که در آن هنگام داشته، اشعار خود را بسراید. به همین، دلیل اشعاری که در موضوع اهل بیت (ع) سروده شده، اشعاری صادقانه و به دور از هرگونه قصد و غرض دیگری است. واژگان کلیدی: شعر، شعرای کرد، اهل سنت، اهل بیت، ادب اهل بیت
سیمای اهل بیت (ع) در شعر شعرای کرد اهل سنت
محمود عبدالهی تبار، کارشناس ارشد زبان و ادبیات عرب
مقدمه:
مردم کرد زبان نیز همانند دیگر اقوام ایران زمین، همواره ارادت ویژه‌ای به خاندان پیامبر (ص) داشته‌اند و در این بین اهل شعر و ادب نیز در مدح و رثای ائمه (ع) دست به قلم شده و آثار زیبایی را در این زمینه نگاشته‌اند. در میان فرق اهل سنت آنان که بر مذهب شافعی هستند، به اهل بیت علیهم السلام ارادتی ویژه دارند و شاید این ارادت و محبت صدق آمیز ناشی از مهر شدید امام شافعی به آل بیت پیامبر علیهم السلام بوده باشد، چه، شافعی را در محبت اهل بیت، اشعاری است نغز و زیبا که پاکی نیت و مهر فراوان وی را به این بزرگواران نشان می‌دهد:
«إن کان رفضا حب آل محمد فلیشهد الثقلان انی رافضی؛اگر مهر آل محمد علیهم السلام رفض باشد، پس جن و انس گواهی دهد بر رافضی بودن من»[۱]
و همو -رحمه الله -گوید:
«یا آل بیت رسول الله حبکم فرض من الله فی القرآن انزله یکفیکم من عظیم الفخرانکم من لم یصل علیکم لاصلاة له؛ ای خاندان رسول خدای، خداوند مهر و دوستداری شما را، در قرآنی که فرود آورده، واجب گردانیده است؛ همین فخر بزرگ، شما را کافی است که هر کس در نماز، شما را سلام نگوید، نمازش درست نیست»[۲]
شعرا و عرفای کرد اهل سنت کشورمان، همواره در فراهم آوردن این سرمایه‌ی غنی ادبی، عرفانی، مذهبی و فرهنگی نقش بسزای خود را ایفا و در انعکاس احساسات و عواطف پاك انسانی، دینی و مذهبی خود نسبت به ساحت مقدس نبی مکرم اسلام (ص) ابراز عشق و ارادت به اهل بیت گرامی آن حضرت و بویژه امام رضا (ع) و امام حسین (ع) در قالب‌های گوناگون شعری به زبآن‌های کردی، فارسی و عربی پیشی گرفته‌اند.
در این پژوهش سعی بر آن شده تا با گلچین اشعاری از شعرای کرد در مورد پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت مطهر ایشان (ع) نهایت ارادت و محبت شعرای اهل سنت نسبت به ائمه (ع) به تصویر کشیده شود.
روش تحقیق:
روش پیشنهادی در تحقیق حاضر، توصیفی می‌باشد. ما در ابتدا به طور مختصر توضیحاتی در مورد شعرا ارائه داده، سپس به بیان اشعاری نغز و زیبا از آنان در وصف ائمه (ع) پرداخته‌ایم. گردآوری اطلاعات هم در این پژوهش به شیوه‌ی کتابخانه‌ای صورت گرفته است.
اهداف تحقیق:
ما در این تحقیق بر آنیم تا جایگاه اهل بیت (ع) را در اشعار شعرای اهل سنت کرد بررسی کنیم و به این منظور اشعاری را از شعرای کرد زبان در این زمینه ذکر کرده‌ایم.
از جمله اهداف مهم این پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ بررسی جایگاه ائمه (ع) در میان کردهای اهل سنت
ـ ایجاد شوق و رغبت نزد خواننده برای مطالعه‌ی بیشتر در زمینه‌ی اهل بیت (ع) و تبیین جایگاه واقعی این بزرگواران.
ایل بیگ جاف
به نوشته‌ی برخی منابع، وی ۸۵۸ سال پس از شهادت حضرت علی (ع) در “شهرزور” به دنیا آمده و ۶۲ سال نیز زندگی کرده است. ایل بیگ پیشگوییهای مشهوری دارد از جمله این‌که در ایران نظام جمهوری برقرار خواهد شد و قانون مولا علی (ع) به اجرا درخواهد آمد. هرچند به نظر می‌رسد بخش‌هایی از پیشگوییهای ایل بیگ به مرور زمان از بین رفته است، اما همین قطعات موجود نیز به نحوی سرورده شده که انسان را به شگفتی وا می‌دارد.[۳]
رسوایی منکران حضرت علی (ع):
۱٫ عه لی له غه یب په یدا ده بی
دولدول بو شه ر شه یدا ده بی
مونکیر خوار و ریسوا ده بی
دیسان جیهان ئاوا ده بی
هه ر وا بووه و هه ر وا ده بی
۲٫ ئه و وه خت جه نگی جیهات ده بی
نوخبه ی یاران هاتهات ده بی
سه یری مولام نشات ده بی
هه روا بووه و هه ر وا ده بی
۳٫ هه فتاو دوو دین یه ک دین ده بی
سه ر ده فته ری ئه مین ده بی
زالم له زاری و شین ده بی
دلی گه لی به کین ده بی
هه روا بووه و هه ر وا ده بی
۴٫ نه وه رد له رووی ده وران ده بی
ناله شیر و به وران ده بی
مه ولام له سه ر ئیران ده بی
قه لای دوژمن ویران ده بی
هه روا بووه و هه ر وا ده بی
ترجمه ابیات به فارسی:
۱ـ علی از غیب پیدا می‌شود، دلدل برای جنگ آماده می‌شود، منکر خوار و رسوا می‌شود، دوباره جهان آباد می‌شود، چنین بوده و چنین خواهد شد.
۲ـ آنگاه جنگ و جهاد می‌شود، نخبگان یاران گلچین می‌شوند، دیدگان منکر تیره و تار می‌شود، آنگاه مولایم ظهور می‌کند، چنین بوده و چنین خواهد شد.
۳ـ هفتاد و دو دین یکی می‌شود، سر دفتر آن محمد امین (ص) خواهد بود، ظالم به گریه و زاری می‌افتد، دلش بسیار پر کین خواهد شد، چنین بوده و چنین خواهد شد.
۴ـ دوران جنگ و نبرد می‌شود، ناله شیرها و ببرها ـ دلاوران ـ بلند خواهد شد، مولایم پشتیبان ایران خواهد شد، قلعه‌ی دشمن ویران خواهد شد، چنین بوده و چنین خواهد شد.
ابوالقاسم دینوری
ملا ابوالقاسم دینوری، مشهور به ملا پریشان از دانشمندان، محققان و شاعران به نام کرد در نیمه‌ی دوم قرن هشتم و نیمه‌ی اول قرن نهم هجری می‌زیسته است. ملا پریشان در دینور از توابع کرمانشاه متولد شده است.
از قصاید و غزلیات ملا پریشان چیزی باقی نمانده است، فقط قطعاتی متفرق از اشعار مذهبی وی تحت عنوان “پریشان نامه” که به زبان کردی است، در جُنگ‌ها محفوظ مانده است. ساقی نامه از دیگر آثار وی است.[۴]
ستایش امام حسین (ع)
ئه ی ئه سل سابت باغ سیاده ت
ئه ی شمس الزوحا جه ته شنگی زه رد
ئه ی سابت قه ده م شوجاع روی ره زم
ئه ی سابت قه ده م مه رد موحته ره م
که س وه ک تو سابر وه به لا نه وی
ئه ی گولگوون قه بای مه عره که ی نه به رد
وه زیبح عه زیم ده شت عیباده ت
سه روه ر مه ردان شیر ساحیو عه زم
شاهی که م سپا نه سه حرای میحه ن
موبته لا وه ده شت که ر به لا نه وی
ترجمه ابیات به فارسی:
ـ ای اصل ثابت باغ سیادت، ای ذبح عظیم دشت عبادت.
ـ ای شمس الضحی که از تشنگی زردروی گشته بودی (اشاره به تشنگی امام حسین (ع) در صحرای کربلا)، ای که در معرکه لباست از خون گلگون شد.
ـ ای ثابت قدم، شجاع روز رزم، سرور مردان، شیر صاحب عزم و همت.
ـ ای صاحب قدم، مرد محترم، شاه کم سپاه در صحرای محنت.
ـ هیچ کس چون تو در بلایا صابر نبود و به سختی دشت کربلا مبتلا نشد
میرزا عبدالقادر پاوه‌ای
میرزا عبدالقادر پاوه‌ای از شاعران و علمای به نام منطقه “اورامان” است. وی در سال ۱۲۶۶هـ . ق به دنیا آمد و در ۱۴ سالگی سرودن شعر را آغاز کرد و منظومه‌هایی به زبان کردی از او به یادگار مانده است.
وی بخوبی و زیبایی در قسمت‌هایی از کتاب روضة الصفا به توصیف داستان آموزنده و تاریخی هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه و ایثار و ازخودگذشتگی و فداکاری حضرت علی (ع) در لیلة المبیت و شرح اشتیاق رسول اکرم (ص) نسبت به دیدار حضرت علی(ع) پرداخته است که در سرتاسر ابیات آن عشق و ارادت وی به ساحت مقدس و مبارک نبی مکرم اسلام (ص) و علی (ع) نمایان است.[۵]
علی (ع) و مصطفی (ص):
| دیسان هه م سه یید (مصطفی) ی نازدار فه رما یا ئه میر روشنی عه ینم شیری خوداوه ند ( ساقی الکوثر) تو خو چه نی من دایم هه م قسمی ته ریقه ی قه دیم قادری قودره ت ذکری ذاتی پاک دانای جه لیله ن ها به خشام وه تو نیگا داریش که ر دایر بو نه ده ور مولک خوداوه ند جه ناب حه یده ر که ردش ته مه ننا چه و دما دایم که ردش وه عاده ت ده نگی ته هلیلش مه شی وه فه ر سه نگ مه لاییک نه پای حه فته م سه ماوات جه ته ئیسر ده نگ، نام الهی جه غه رب تا وه شه رق دنیاش مونه ووه ر هه ی من وه سه ر گه رد “فاتیمه” ی به تول پاکزاد پاکدین وه پاک سروشته | ته له ب کرد ئه میر شای دولدول سه وار مه شعه ل نمای ره نگ په رداغی زه ینم فاتح حه سار، ده روازه ی خه یبه ر ( لحمک لحمی، جسمک جسمی) ده ریایی مه عریفه ت به حری حه قیقه ت ته هلیل و ته وحید بابا خه لیله ن په ی قه زا و قه ده ر مه بو وه سپه ر په ی گشت ئوممه تان، تازه مانه ی ئه ند بوسا پای سه ریر ئه علای “مصطفی” ذکری “ذو الجلال) دمای عیباده ت که ش و کوچه نیش گشت ماما وه ده نگ یه کسه ر “لا اله الا الله) مه وات زه مین مه له رزا، تا گاو و ماهی جه فه یزش عاله م گشت بی موعه تته ر فه رزه ند عه زیز، دلبه ند ره سول رشته ی له قای حه ق نور پیدا وه شته[۶] |
ترجمه‌ی ابیات به فارسی:
ـ بار دیگر سید مصطفای نازنین، امیر شاه دلدل سوار را طلب فرمود.
ـ و به او فرمود: یا امیر، روشنایی چشمم، مشعل نمای پرواز ذهن من
ـ ای شیر خداوند، یا ساقی کوثر، ای فتح کننده‌ی حصار و دروازه‌ی خیبر
ـ تو که با من هم گون و هم قسم هستی، و “لحمک لحمی و جسمک جسمی” شامل تو گردیده است (یعنی گوشت تو گوشت من و جسم تو جسم من است)
ـ بدان که طریق قدیم قادی صاحب قدرت، دریای دانش و معرف و بحر حقیقت
ـ ذکر ذات پاک دانایی جلیل می‌باشد و تهلیله و توحید، پدرمان بابا خلیل می‌باشد ـ منظورش حضرت ابراهیم (ع) است ـ.
ـ این طریق را بخشید به تو، از آن نگاه داری بفرما، برای قضا و قدر تو را سپری خواهد شد…
ـ که دایر می‌شود در ملک خداوندی و برای همه امت‌ها، می‌ماند تا زمانه‌ی‌اند…. نامعلوم…
ـ جناب حیدر تمنا کرد که ببوسد پای سریر اعلای مصطفی را و…
ـ از آن لحظه، مولا ذکر را عادت خود کرد و ذکر الجلیل را پس از عبادتهایش مرسوم نمود.
ـ صدای تهلیله‌ی او فرسنگ‌ها را در می‌نورد، فراز و نشیب‌ها به صدای ذکر او جواب می‌دادند.
ـ در آسمان هفتمین نیز ملائکه، لا اله الا الله را یکسره با او می‌خواندند.
ـ از تاثیر نام او و اسماء الهی ـ که علی (ع) می‌خواند ـ زمین تا گاو و ماهی می‌لرزیدند.
ـ دین را از غرب تا شرق با ذکرش منور می‌کرد و از فیض آن همه عالم معطر می‌شد.
ـ ای من به فدای بتول ـ فاطمه (س) ـ گردم، او که فرزند دلبند رسول می‌باشد.
ـ پاک زاد و پاک دیانت و پاکیزه سرشت است و رشته لقاء الهی بر او نور افشانده است.
ـ من فدای حسن (ع) باده نوشش ـ کنایه از زهری که او را با آن مسموم کردند می‌باشد ـ و فدای حسین (ع) جگر گوشه‌اش باشم.
ـ و من فدای ما بقی امامان او گردم و در روز محشر دست به دامان آن‌ها باشم.
ـ یا رسول خدا یا سید سماوات، ای شاه “قاب قوسین” زبده کائنات.
ـ صد هزار بار پر از آسمآن‌هایت صلوات به دیار و دیدن دیدار پاکت.
ـ هم بر اهل بیت تو، که همه‌ی آن‌ها شهزاده و ولی هستند و اولاد و یاران تو اجمعین، همه آن‌ها از سایه‌ی تو جایگاهشان بهشت است و مرا به گرد خاک پای آن‌ها ببخش.
مینه جاف:
مینه جاف از شاعران به نام کرد اهل سنت است که دارای دیوان شعر کردی به نام خودش است. وی در سال۱۹۱۱ میلادی (۱۲۹۸هـ.ش) در قلعه “شیروانه” پا به عرصه‌ی وجود نهاد. نسب او به محمد پاشای جاف از بزرگان ایل جاف می‌رسد. او دارای قریحه و ذوق سرشار خدادادی است که در فرازی از مناجات نامه‌اش با ذکر فضائل اهل بیت (ع) پیامبر (ص) ایشان را واسطه‌ی فیض قرار داده است. (بهروز خیریه، اهل بیت پیامبر در شعر شاعران کرد، ۲۹۲)
در وصف حضرت علی (ع):
| بمکه وه خاتر شه هنشای سه ردار بمکه وه خاتر فاتیمه ی سه روه ر بمبه خشه وه قورب عه باسی سه ردار بمکه وه خاتر “ده که سه ی” شادان بمکه وه خاتر ئه سحابه ی ره سوول | شیری خواوه ن حه یده ری که ررار سه رتاپا شوعله ی نووری پیغه مبه ر ئه و مامه ی عه زیز موسته فای موختار موژده ی ره هایی وه ده س دریا کان ئه م شکات حاله م لی بکه قه بوول[۷] |
ترجمه‌ی ابیات به فارسی:
ـ بار الها به حق شاهنشاه سردار، یعنی شیر خداوند حیدر کرار
ـ به حق فاطمه‌ی سرور، که سراپایش شعله‌ی نور پیغمبر بود.
ـ مرا ببخش، به مقربی عباس، سردار غزوه‌ها، یعنی عموی عزیز مصطفای مختار.
ـ مرا ببخش به ده نفری که در دنیا شاه شدند ـ منظورش عشره‌ی مبشره است ـ و به آنان که مژده‌ی رهایی را در دنیا گرفتند.
ـ مرا ببخش به خاطر یاران حضرت رسول (ص) و شکایت احوال مرا قبول بفرما…
سید احمد نقیب
سید احمد نقیب فرزند شیخ محمود ملقب به نقیب در سال۱۲۸۰ هجری در شهر سلیمانیه‌ی عراق دیده به جهان گشود. وی اشعار زیادی به زبان‌های کردی و فارسی سروده است. پس از وفات پدرش، به عنوان خان سلیمانیه برگزیده شد.
سید احمد در سال ۱۳۲۸هجری پس از مشرف شدن به خانه‌ی خدا همانجا دار فانی را وداع می‌گفت و در قبرستان بقیع در مدینه به خاک سپره شد.[۸]
| یا غافر الذنوب و الخطیئة بحق خیر العالمین احمدا قنی من الاعداء و الکرّار بحیدرٍ علیِّ الکرّار و بشهید کربلاء حسین بجاه زین العابدین ارتجی و بمحمد الامام الباقر بجعفر الصادق ارجو ذا المنن کذا بجاه الخلفاء الاربعة اکون فائزاً بخدمة النبی بسیدی الامام موسی الکاظم | یا کاشف الکروب و الرزیّة محمد الفاتح ابواب الهدی و احفظنی یا رب من الأعداء اِحمِنی یا ربّ من الاشرار یدفع عنّی الله کلّ شین من ربنا غفران کل حرج أرجو صفاء باطنی و ظاهری عصمة نفسی و اخی من الفتن ذوی العلوم و التقی و المنعة یقطة فذاک اقصی مأربی یحفظنی الاله کل ظالم[۹] |
ترجمه‌ی ابیات به فارسی:
ـ ای بخشاینده‌ی گناهان و خطایا، ای برطرف کننده‌ی سختی‌ها و مشکلات.
ـ به حق پیامبر اعظم (ص) بهترین خلق خدا، محمد، فاتح دروازه‌ی هدایت
ـ ما را از شر دشمنان به دور بدار و از هرگونه بدی محفوظ بدار.
ـ خداوندا به حق امیرالمومنین علی (ع) ما را از هرگونه شر و بدی مصون بفرما.
ـ خداوندا به حق شهید کربلا، هرگونه بدی را از ما دور بدار.
ـ خداوندا به حق جاه و مقام زین العابدین، از گناهان و خطاهای ما درگذر.
ـ خداوندا به حق امام محمد باقر، درون و برون ما را از هرگونه خطا و شری جلا بده و صاف گردان.
ـ خداوندا به حق امام جعفر صادق (ع) هرگونه شر و فتنه‌ای را از من و برادرم دور گردان.
ـ همچنین به حق خلفای اربعه که دارای علم و دانش و تقوا بودند…
ـ والاترین افتخار بنده خدمت به پیامبر (ص) و اولاد ایشان است و این بالاترین خواست بنده است.
ـ خداوندا به حق امام موسی کاظم، ما را از هر ظلم و ظالمی محفوظ بدار.
ماموستا زیور
ملا عبدالله متخلص به “زیور” متولد سال ۱۹۲۹ هـ . ق از اهالی سلیمانیه فرزند ملا محمد بن ملا رسول، تحصیلات ادبی و دینی را در زادگاه خود شروع کرد و بعد برای ادامه‌ی آن به مناطق مختلف از جمله مریوان، مهاباد، بانه، روانروز، اربیل و کرکوک مسافرت نمود و سرانجام به اخذ اجازه توفیق یافت.
زیور در ادبیات کردی تبحر داشت و به زبان ترکی و فارسی نیز به خوبی آشنا بوده و به این زبان‌ها شعر می‌گفت. آثار نظم و نثر زیور تنها منحصر در یکی دو موضوع نیست، بلکه در هر مقاله‌ای از مباحث دینی، ادبی، اجتماعی، میهن و عشقی، اشعار و مقالاتی از او به یادگار مانده است.[۱۰]
قطعه شعری که زیور در مدح و رثای حضرت علی (ع) به زبان کردی سروده است:
| ئه ی دل وه ره تو خادمی ده ربانی عه لی به عومری خزرت گه ر هه ته روژی قیامه ت خوفت نه له تیربی نه له شیر بی نه له خه نجه ر دایم که به دل تاعه توو ئه ورادی سه حه رگاه هه رچه ند که په روه رده یی ناوسوننی یه “زیوه ر” ( همان ۲۹۰) | هه ر عاشقی له علی له بی خه ندانی عه لی به روژی وه ره سه د ده فعه به قوربانی عه لی به مه جروحی جه ریح خه سته یی موژگانی عه لی به وه ک بولبولی ناو باغچه سه نا خوانی عه لی به وه ک ئه هلی “ته شه ییوع” به فیدای گیانی عه لی به |
ترجمه‌ی ابیات به فارسی:
ـ ای دل بیا خادم درگاه علی (ع) باش، عاشق لعل لب خندان علی (ع) باش.
ـ عمر خضر را گر خواهی تا روز قیامت، هر روز صد بار به قربان علی (ع) باش.
ـ نترس از تیر و شمشیر و خنجر، مجروح جریح خسته‌ی مژگان علی (ع) باش.
ـ دائم که مشغول طاعت و اوراد سحرگاهی، به مانند بلبلی در باغچه ثناخوان علی (ع) باش.
ـ هر چند که “زیور” در میان اهل سنت پرورش یافته است، به مانند اهل تشیع به فدای جان علی (ع) باش.
خلاصه و نتیجه گیری:
مبحث اهل بیت (ع) موضوعی است که در ایران اسلامی بسیار در مورد آن کار شده است، به ویژه در میان برادران اهل تشیع. اما با این وجود جا داردکه مقالات، پایان نامه‌ها و حتی کتابهای بیشتری در مورد این بزرگواران – که تاریخ را با رشادت‌ها، فداکاری‌ها و دلاوری‌های خویش رقم زده‌اند- نوشته شود.
ملت کرد، همانند دیگر مردم ایران زمین ارادت ویژه‌ای به پیامبر (ص) و اهل بیت مطهر ایشان دارند و این مساله را غیر از کتب دینی، حتی در دواوین شعر وکتب ادبی نیز می‌توان به وفور دید. بسیاری از شعرای کرد اهل سنت در مورد اهل بیت (ع) اشعار زیبا سروده‌اند و بدین‌گونه ارادت خود به آن‌ها را نشان داده‌اند. در پژوهش حاضر سعی بر آن شده تا گوشه‌ای از این اشعار نغز و زیبا گردآوری شود، باشد که با این کار، گامی در راستای ترویج فرهنگ عشق به ائمه و اهل بیت(ع) برداشته شده باشد و امید است که این اثر موجب شود تا افراد بیشتری این راه را رفته و بهتر از پژوهش حاضر موضوع اهل بیت (ع) در شعر را تحلیل و بررسی کنند.
مسلم است که هیچ اثری خالی از نقص و اشتباه نیست، بنابر این پژوهش حاضر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نقایص و اشکالاتی در آن به چشم می‌خوردکه امید است کسانی که این پژوهش را مطالعه می‌فرمایند، ما را از نظرات و پیشنهادات سازنده‌ی خویش بی‌بهره نسازند. امیدوارم این پژوهش نقش مهمی در راستای شفاف سازی جایگاه اهل بیت (ع) در میان اهل سنت داشته باشد.
منابع و مآخذ:
1) روضة الصفا، پاوه‌ای، میرزا عبدالقادر، چاپ کرمانشاه؛
2) پاوه‌ای، میرزا عبدالقادر، دیوان اشعار، هادی سپنجی، آراس، سنندج، چاپ اول، ۱۳۸۸؛
3) جاف، ایل بگی، بختیار غفور حلبجه‌ای، پیرمرد، حلبجه، چاپ اول، ۲۰۰۲؛
4) پیشگوییهای ایل بیگی، جاف، ایل بیگ، گردآوری صدیق صفی زاده؛
5) شاعران کرد پارسی گوی، حیرت سجادی، سید عبدالحمید، تهران، نشر احسان، چاپ اول، ۱۳۷۵؛
6) اهل بیت پیامبر در شعر شاعران کرد، خیریه، بهروز، کتاب فردا، قم، چاپ اول، ۱۳۸۹؛
7) لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ هـ . ش؛
8) تاریخ مشاهیر کرد، روحانی، بابامردوخ، سروش، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴؛
9) سلطانی، محمد علی، حدیقه‌ی سلطانی؛
10) دیوان، شافعی، محمد بن ادریس، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۸؛
11) شرفکندی، عبدالرحمان (هژار)، فرهنگ کردی به فارسی هه نبانه بورینه؛
12) گولزاری کوردستان، شیخی، ملا صالح، سنندج، انتشارات کردستان، چاپ چهارم، ۱۳۷۹؛
13) کردستانی، بابامردوخ، میژووی ناودارانی کورد، ترجمه ماجد مردوخ روحانی، اربیل، چاپ اول، ۲۰۱۱؛
14) فرهنگ معین، معین، محمد، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۱ هـ . ش؛
15) دیوان اشعار، نقیب، سید احمد، محمد احمد محمد، بازنگری صالح عبدالله چروستانی، ۱۹۸۵٫
[۱]. (محمد بن ادریس الشافعی، دیوان، ۷۸:۱۹۸۸)
[۲]. (همان، ۱۰۱)
[۳]. (جاف، ایل بیگ، پیشگوییهای ایل بیگی، گردآوری صدیق صفی زاده، ص۵ و۷)
[۴]. (سید عبدالحمید حیرت سجادی، شاعران کرد پارسی گوی، ۷۸۲ و ۷۸۳)- (محمد علی سلطانی، ۱۴۶)
[۵]. (پاوه‌ای، میرزا عبدالقادر، روضة الصفا، چاپ کرمانشاه، ص۱۳-۳۵)
[۶]. (میرزا عبدالقادر پاوه‌ای، دیوان اشعار، ۵۶:۱۳۸۸)
[۷]. ( همان، ۲۹۲)
[۸]. .(بابامردوخ روحانی، میژوی ناودارانی کرد، ۵۵۸)( ملا صالح شیخی، گولزاری کوردستان، ۵۳)
[۹]. ( سید احمد نقیب، دیوان اشعار، ۱۹۸۵: ۱۲و۱۳)
[۱۰]. (بابامردوخ روحانی، ۱۳۶۴- ۲۸۵)
