اقتصاد مقاومتی – قسمت دوم و پایانی ادامه مقاله ماموستا مختار فرجی در باب مقاومت اقتصادی

در این آیه دو اشاره‌ی بلیغ و رسا در منع و جلوگیری از اسراف و تبذیرِ ناحق و بیهوده وجود دارد: اشاره‌ی اول این است: می‌فرماید: (اموالکم) تا اینکه مردم را متوجه این نکته سازد که اموال بی خردان و افراد سفیه، اموال ملّت است.
اشاره‌ی دوم این است: می‌فرماید: (الّتِی جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیاماً) یعنی خداوند اموال را قوام و مصالح زندگی شما قرار داده است، پس باید از آن محافظت و مراقبت کامل بعمل آید و به افراد سفیه و بی عقل داده نشود.
بر کسی پوشیده نیست که اسرافِ بیهوده و مصرفِ بی‌رویه، در جامعه‌ی ما بویژه در میان طبقه‌ی ثروتمند، و طبقه‌ی متوسط رواج پیدا کرده است، و این چیزی است که ما را از عواقب بیار وخیم، و نتایج شوم و ناگوار آن برحذر می‌دارد.
امّا درباره‌ی طبقه‌ی ثروتمند: در روزنامه‌ها بطور مدام درباره‌ی بعضی از این افرادِ مبذر و اسراف کننده اطلاع حاصل می‌کنیم، از جمله روزنامه‌ی النهار که در لبنان منتشر می‌شود در ۲۳/۱۲/۱۹۷۴ نوشته بود: «مردی در یک شب با کمال پستی و روسیاهی یک ملیون دُلار باخت، و سه نفر دیگر نیز در خلال پنج روز با هم بیشتر از یک ملیون دولار باختند، و عامل مشترکی که این افراد را به طرف این خسارت و ضررِ زیاد کشاند همان عامل ثروتمندی بیش از حد بود (به این معنی که آنان از جمله‌ ثروتمندترین عرب بودند) و موریس جیفر مدیر دفتر هتل «غراند» گفته است مدت بیست و یکسالی که ما آنجا بودیم، من افراد مبذر و اسراف کننده‌ی زیادی را دیدم امّا کسی را در اسراف و قماربازی بمانند عرب‌ها ندیدم.
این نمونه‌ی ناچیزی بود، و اگر به خاطر پرهیز از به درازا کشیدن بحث نمی‌بود دهها نمونه‌ی دیگر از مواردی که در جامعه‌ی عربی ما روی می‌دهد بیان می‌کردیم، امّا نیازی به ذکر آنها نیست چون این امری است معلوم و همه بر آن واقف و آگاه می‌باشند.
و اما طبقه‌ی متوسط: تردید نیست که اسراف و تبذیر در خرج اموال نیز در میان طبقه‌ی متوسط جامعه رواج پیدا کرده است و بیشترِ افراد برای تهیه‌ی اثاثیه و مسائل غیر ضروری منازل خود مبالغ زیاد و مشقت زائی را خرج می‌کنند که بیشترِ آن را با سود و بهره‌ی حرام قرض می‌نمایند. چون تمدن شهرنشینی بسیاری از ترقی و پیشرفت‌هائی را که اموال و دارائی ملّت را بهدر می‌دهد و آن را به نابودی می‌کشاند، به ارمغان آورده و در میان مردم رایج و متداول گشته است. بگونه‌ای که هر کس بخواهد ازدواج کند و یا مسکن و خانه‌ی جدیدی فراهم آورد خویشتن را به وسیله‌ی هزینه‌ها و مخارج سرسام‌آوری، کاملاً اسیر و در زنجیر قید و بندهای کمرشکن این‌گونه پیشرفت‌ها و تمدن‌های (کاذب) می‌بیند هزینه‌ها و شرط و شروط‌هائی که غالباً خانواده‌ی عروس در نظر می‌گیرند و او نیز قادر به چشم‌پوشی و نادیده گرفتن آنها نیست، و بسیاری از زنان هم در وضعیتی قرار گرفته‌اند که مخارج زائد و هزینه‌های غیر ضروری را از همسران خود مطالبه می‌کنند، زنانی که (متأسفانه) تحت تأثیرِ هم‌‌چشمی‌های همسایگان، و یا اطرافیان و آشنایانِ خود قرار گرفته‌اند، و در اثر این هم‌چشمی‌ها و تقلیدها، فساد اجتماعی روی می‌دهد آن‌هم در زمانی که مردان به هر طریق ممکن ناچار به تهیه‌ی چنین مخارج غیرضروری، وهزینه‌های کمرشکن می‌باشند، خواه از طریق قماربازی باشد و یا از راه رشوه‌گری و دزدی… مسلماً این آفات و مصیبت‌هائی است که منجر به فساد و تباهی افراد ملّت می‌گردد، و در کنار آن هم گاهی به زندان و اخراج از شغل، و به بیچارگی و خواری دائمی در زندگی می‌انجامد.
آری به خاطر چنین عواقب وخیم و ناگواری است که اسلام از اسراف و تبذیر منع کرده است. و می‌فرماید: (وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ یِحِبُّ الْمُسْرِفِینَ) : و بخورید و بنوشید ولی اسراف و زیاده‌روی مکنید (زیرا که) خداوند مسرفان و زیاده‌روی کنندگان را دوست ندارد.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: (إِنَّ اللهَ لَکُمْ ثَلاثاً: قِیل وَقال، إِضاعةَ المالِ وَکثرةَ السّئوال) : خداوند سه چیز را برای شما زشت و ناپسند داشته است: قیل و قال، ضایع نمودن مال، و زیاد طلبیدن.
از ابن عباس (ره) روایت کرده‌اند که گفته است: هرآنچه می‌خواهی بخور و هر آنچه می‌خواهی بپوش، اما نباید دو ویژگی تو را به انحراف بکشاند، اسراف و غرور.
چنین روایت کرده‌اند که هارون‌الرشید پزشکی بسیار حاذق مسیحی داشت که به علیّ‌بن‌حسین‌بن‌واقد گفت: در کتاب شما در باره‌ی علم پزشکی چیزی نیامده است، حال آن که علم در واقع بر دو نوع است؛ علم ابدان (علم به سلامتی و بدن انسان) و علم ادیان! و ایشان در پاسخش گفت: خدای متعال همه‌ی علم پزشکی را در نصف یک آیه‌ بیان کرده است! آن پزشک پرسید: آیه کدام است؟ علیّ‌بن‌حسین‌بن‌واقد گفت: آیه‌ای که می‌فرماید: «وکلوا واشربوا ولاتسرفوا» آن مسیحی پرسید: اما از پیامبرتان دراین باره خبری روایت نکرده‌ام؟ ایشان در پاسخ گفت: رسول‌خدا(ص) نیز علم پزشکی را در آسان‌ترین عبارات به روشنی بیان کرده است. او پرسید: در کدام روایت؟ علیّبن‌حسین‌بن‌واقد در پاسخ گفت: در آن روایت که می‌فرماید: «المعدة بیت‌الداء والحمیة رأس الدواء وأعصار کل بدن ماعوّدته/ معده خانه‌ی درد و پرهیز بهترین درمان است و به هر بدنی آن خوراکی را برسان که به آن عادت کرده است».
آنگاه آن نصرانی گفت: با این تفصیل کتاب آسمانی و پیامبرتان برای جالینون جایی در علم طب برجای نگذاشته‌اند.
همچنین اسلام اسراف و زیاده‌روی را بسبب آنچه منجر به ناسپاسی و عدم تَحدُّث نسبت به نعمت‌های خدا می‌شود، یکی از گناهان کبیره به حساب آورده است، چنانکه قرآن می‌فرماید: (إِنَّ المُبَذَّرِینَ کَانُوا إِخْوانَ الشّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطانُ لِرَبَّه کَفُوراً) : بیگمان اسراف کنندگان برادران (و دوستان) اهریمنانند، و اهریمن (نسبت به نعمت‌های) پروردگار خود بسیار ناسپاس است.
چنانکه ملاحظه می‌شود، این آیه تصریح نموده است به اینکه: افراد مبذّر و اسراف کننده برادران و دوستان و همدستان شیطانند، و گوش به وسوسه‌های شیطان می‌دارند و در انجام بدی‌ها و ناسپاسی نعمت‌های الهی، همسان و همگام او هستند، پس این خود برای ناسپاسی افراد مبذر و اسراف کننده نسبت به پروردگار خود، و برای زشتی و ناپسندی کردار و رفتار آنان کافی است.
 
 
 
خودبینی و بزرگمنشی
تکبّر و بزرگمنشی یکی از گناهان کبیره‌ای است که خداوند ما را از آنها برحذر داشته است، چنانکه می‌فرماید: (سأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأَرْضِ بَغَیْرِ الْحَقَّ) : از (اندیشیدن و فهم کردن) آیات خود کسانی را باز می‌دارم که در زمین بنا حق تکبّر می‌ورزند. (و بخش‌های مختلف اقتصادی ضروری است. عدم روابط اصولی و متناسب بین بخش‌های اقتصاد از یکسو و عقب‌ماندگی صنعتی، به ویژه در زمینه‌ی صنایع سنگین و صنایع ساخت ماشین‌آلات کشاورزی، تولید انواع سموم، کود شیمیایی و مواد اولیه پتروشیمی مورد نیاز در بخش کشاورزی، توسعه‌ی کشاورزی کشور را در چنین شرایطی بدون تشدید وابستگی به خارج غیر متصور ساخته است.
 
مشکلات زراعی
مشکلات مربوط به زراعت، چند وجهی است. بخشی از این مشکلات، مربوط به وضع اقلیمی ایران، برخی مربوط به اوضاع اقتصادی و بخش دیگر مربوط به مسائل اجتماعی است. با بیان این مشکلات، می‌توان دیدی همه سویه نسبت به مسئله پیدا کرد. البته عوامل یاد شده به لحاظ تأثیرگذاری در توسعه‌ی آتی کشور از سهم و نقش یکسانی برخوردار نیست. برخی از این عوامل، کلیدی است که با توجه به آنها می‌توان بسیاری از مشکلات مربوط به زراعت را حل کرد.
مشکلات مورد بحث به این شرح است:
۱) کمبود آب و مسائل آبیاری: نه تنها میزان بارندگی در ایران در مقایسه با مقدار متوسط آن در جهان ناچیز است، بلکه استفاده محدود از آب‌های جاری در بخش کشاورزی و هرزروی ۳/۲ آن هنگام آبیاری، خود مسئله‌ی مهمی است.
۲) کمبود تولید در واحد سطح: در مقایسه با سایر کشورها، پایین بودن میزان عملکرد محصولات زراعی در ایران به خوبی آشکار است. این امر، خود موجب بروز آثار منفی در جامعه روستایی از جمله پایین بودن درآمد روستاییان است.
۳) محدودیت کشت و برداشت ماشینی: از جمله عوامل مهم افزایش عملکرد در هکتار اراضی زراعی، استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی است. این‌گونه ماشین‌آلات در ایران و مقایسه با کشورهای دیگر از کاربرد گسترده‌یی برخوردار نیست.
۴) عدم استفاده از کودهای شیمیایی: علیرغم افزایش مصرف انواع کودشیمیایی، هنوز در مقایسه با کشورهای توسعه یافته مصرف این نوع کود در ایران، محدود و نسنجیده است.
۵) عمومیت نیافتن مصرف بذر مرغوب: تهیه‌ی بذر اصلاح شده و انطباق آن با شرایط آب و هوایی هر منطقه برای افزایش بازدهی محصولات زراعی، ضروری است.
۶) کمبود سرمایه‌گذاری: با توجه به اینکه بیشتر روستاییان فاقد سرمایه هستند و به زیر کشت بردن زمین‌های جدید و یا بالا بردن بازدهی آن نیاز به سرمایه اضافی دارد، نظام بانکی می‌تواند و باید در این زمینه کارساز باشد. در گذشته، نظام بانکی بیشتر در خدمت بزرگ مالکینی بود که در واقع نیاز حیاتی به اعتبار بانکی برای فعالیت کشاورزی خود نداشتند. ضمن اینکه پس از انقلاب نیز با توجه به دگرگونی در اداره‌ بانک‌ها و حجم سرمایه‌ی موجود در اختیار آنها، تغییرات مورد انتظار و کارساز در جهت وام‌دهی به روستاییان فقیر و کم سرمایه بوجود نیامده است.
۷) آفات نباتی: در مراحل مختلف داشت و برداشت و نگهداری محصول، انواع آفات نباتی موجب از میان رفتن سرمایه کشاورز می‌شوند. توسعه استفاده از سموم نباتی عامل مهمی در کاهش خسارات و افزایش بازده محصولات کشاورزی است. استفاده از از سموم نباتی عامل مهمی در کاهش خسارات و افزایش بازده محصولات کشاورزی است. استفاده از دشمنان آفات نباتی و تقویت آنها نیز که بر خلاف سموم بر محیط زیست تأثیر منفی ندارند، روش نوینی است که بایستی گسترش یابد.
۸) کمبود آموزش کشاوری: بسیاری از روستاییان از شیوه‌های نوین زراعی، استفاده از ماشین‌آلات، سموم، کودهای شیمیایی، شیوه‌های جدید آبیاری، چگونگی نگهداری محصول و مانند آن آگاهی ندارند. در این زمینه آموزش روستاییان در محیط روستایی می‌تواند در افزایش بازدهی بخش کشاورزی تأثیری مطلوب داشته باشد.
۹) کمبود راه‌های روستایی: برای انتقال محصولات و فرآورده‌های کشاورزی به مناطق مصرف و دریافت وسایل و مواد مورد نیاز کشاورزان، توسعه راه‌های روستایی ضروری است. متأسفانه در گذشته به این امور توجه کافی نمی‌شد. اما پس از انقلاب در زمینه ایجاد راه‌ةای روستایی فعالیت‌های چشمگیری صورت گرفت. منتها روشن است که اگر سایر عوامل مناسب، همپای توسعه راهها بوجود نیاید، راه‌های مورد اشاره به جای بالا بردن درآمد روستایی، می‌تواند به تسریع روند مهاجرت روستاییان به شهرها کمک کند.
۱۰) پیشروی شن‌های روان و گسترش کویرها: تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از گسترش کویر، افزون بر افزایش پوشش گیاهی از راه مرتع کاری، بوته کاری و جنگل کاری، به تجدید نظر در رفتار هر فرد ایرانی با محیط زیست خود نیازمند است. البته نقش روستاییان و ساکنان حاشینه جنگل در این مورد نیز، نقشی اساسی است. بطور کلی در جریان تجدید پوشش گیاهی در زمین‌های لخت و جلوگیری از انهدام پوشش گیاهی موجود، بایستی به آموزش عمومی توجه کافی داشت. آن‌گونه که هر فرد ایرانی، خود را پاسداری برای حفظ پوشش گیاهی کشور بداند. در غیر این‌صورت جنگل‌ها و مراتع موجود، بیش از پیش در معرض نابودی قرار گرفته و این سرمایه‌پر ارزش، در کوتاه مدت از دست خواهد رفت.
۱۱) محدودیت سطح زیر کشت: همان‌گونه که در بخش مربوط به خاک اشاره شد، سطح محدودی از اراضی کشور قابل کشت است که از این میزان نیز درصد کمی زیر کشت می‌رود. در این زمینه افزایش سطح زیرکشت از راه شناسایی خصوصیات خاک و نوع محصول به موازات تأمین آب کافی می‌تواند دستیابی به استقلال اقتصادی را در بخش کشاورزی تسریع کند.
۱۲) اصلاحات ارضی: از مشکلات دیگر کشاورزی در ایران، تمرکز زمین‌های مرغوب در دست‌های محدود و به زیر کشت نرفتن بیشتر آنها از یکسو و تقسیم بقیه زمین‌های قابل کشت به قطعات بسیار کوچک غیر اقتصادی و پراکندگی آن در دست میلیون‌ها دهقان فقیر و کم‌درآمد از سوی دیگر است. انجام اصلاحات ارضی واقعی با شعار «هر که می‌کارد صاحب زمین است» و برخورد قاطع با تمرکز مالکیت اراضی مزروعی و معطل نگهداشته شده می‌تواند در افزایش تولید کشاورزی و ایجاد انگیزه برای دهقانان نقش اساسی داشته باشد.
۱۳) عدم توجه به بیمه محصولات کشاورزی و تعیین قیمت ثابت تولیدات: عوامل گوناگون و فراوانی می‌تواند در کاهش درآمد روستایی مؤثرباشد. برخلاف روستاییان مرفه، روستاییان فقیر و متوسط، گاه تنها با یک سال بدی وضع محصول و کشت و کار، از هستی ساقط شده و راه مهاجرت را پیش می‌گیرند. بیمه محصولات در برابر عوامل طبیعی و غیر طبیعی و تعیین قیمت ثابت برای تولیدات کشاورزی می‌تواند بخش قابل توجهی از این مشکل را حل کند.
۱۴) سلطه عوامل واسطه: در یک نظام صحیح اقتصادی، واسطه‌ها نیز در خدمت تولید کنندگان قرار گرفته و موجبات رشد و توسعه‌ی تولید می‌شوند. در حالی که در نظام کنونی توزیع تولیدات و فرآورده‌های کشاورزی، میدان‌داران، سلف خران، پیله‌وران و نزول خوران به صورت عوامل بازدارنده در رشد و تولید زراعی عمل می‌کنند. ایجاد تعاونی‌های توزیع از سوی روستاییان می‌تواند روند موجود را به سود روستاییان تغییر دهد.
۱۵) عدم وجود نظام کشت: بایستی ضمن بکارگیری علم و تکنولوژی متناسب با خصوصیات اقلیمی و نوع خاک در کشور، تولید در بخش کشاورزی افزایش یابد. برای دستیابی به این هدف و نیز پاسخ‌گویی به نیازهای اساسی جامعه تهیه و اجرای برنامه‌ی کشت در سطح کشور ضروری است.