روانشناسی یا رفتارشناسی را دانش بررسی رفتار موجود زنده گفتهاند. در چارچوب این تعریف کلیه حرکات، سکنات و اعمال یک فرد میتواند تحت عنوان روانشناسی آن رفتار نامگذاری شود؛ مثل روانشناسی خجالت، روانشناسی عصیان و غیره. بر این مبنا کالبدشکافی روانی وقف، بررسی چرایی و چگونگی یک نحوه خاص رفتار (وقف) و نیتشناسی آن را در برمی گیرد. نیت، هدفگیری، جهتیابی یا مقصدی است که در هنگام عمل بر ذهن عملکننده مستولی است .بنابراین ارزش تصمیم و اقدامِ هدفدار به ارزش هدفی که انسان را تحریک و وادار به اقدام کرده و به انگیزه زیربنایی مغز و روان او باز میگردد.در هر دو مورد برای تحلیل و توجیه عمل وقف میتوانستیم به نظریههای گونهگون علم روانشناسی توسل جوئیم. نظریه ویلدورانت: این نویسنده در کتاب مشهور لذّات فلسفه خصایص و ویژگیهای بارز شخصیتی افراد را در سنین مختلف به این صورت طبقهبندی کرده است:این خصایص کم و بیش در مورد کلیه افراد سنین موردنظر صادق است. اریک اریکسون نیز تقریبا همین تقسیمبندی را از خصایص روانی افراد ارائه میکند.وجه مشترک این تقسیمبندیها در حقیقت ارائه ملاکی مؤثر برای تجزیه و تحلیل رفتار آدمیان است. نکاتی که ویلدورانت در مورد خصایص افراد مسن جامعه ذکر میکند در بسیاری از موارد بهعنوان خصایص اکثر واقفین مصداق دارد؛ چرا که در مطالعه وقفنامهها به این نکته آگاهی مییابیم که معمولاً واقفین در سنین بالای عمر، مال و دارایی خود را وقف نمودهاند؛ مثلاً در وقفنامهها میخوانیم: واقف «در حالت صحت عقل و کمال شعور» مال خود را وقف نموده است. در وقفنامه مدرسه نوریه اصفهان درباره واقف آمده است: «… همیشه به صفات کمال موصوف بوده و الحال که سن شریفش پنجاه و دو که حد کمال، رسیده کمالی دیگر یافته و…» این همه مؤید این مدعاست که بسیاری از واقفین مراحل جوانی و میانسالی خود را طی کرده و بهزعم ویلدورانت از مرحله بازی و کار گذشته و در مرحله استراحت دست به وقف اموالشان زدهاند، و این امری کاملاً منطقی و طبیعی است. با توجه به نظریه یادشده، واقفین معمولاً کسانی هستند که البته این خصایص لزوما در مورد همه واقفین صدق نمیکند و چهبسا واقفانی بودهاند که به علت موقعیت ویژه سیاسی و اقتصادی در سنین جوانی مال و دارایی خود را وقف نمودهاند؛ مانند بعضی از پادشاهان سلسله صفویه بزرگان سیاست.
نکته دیگر اینکه نظریه ویلدورانت در مورد خصایص فردی حاکم بر افراد است و در مورد انگیزهها و عواطف سخنی نمیگوید؛ در حالیکه انگیزهها و عواطف هستند که خصایص بارز شخصیتی هر فرد را تعیین میکنند. برای ادراک بهتر موضوع، نظریه طبقهبندی نیازهای آدمی را که آبراهام مزلو بیان نموده شرح میدهیم:
نظریه آبراهام مزلو: وی معتقد است «انگیزه هایانیازها» دلایل رفتار آدمی هستند؛ آنها موجب آغاز و ادامه فعالیت میشوند و جهت کلی رفتار یک فرد را معین میکنند. باید توجه داشت که اصطلاح نیاز(Need) در اینجا به معنی ضرورت آنی یا خواست عاجل نیست و معنی آن صرفا چیزی است که در درون فرد او را به عمل وادار میکند.
مزلو در یک چارچوب نظری به توضیح نیازهای آدمی میپردازد. بهزعم وی نیازهای آدمی از لحاظ اهمیت دارای مراتبی هستند:
۱-نیازهای فیزیولوژیک
۲- نیازهای ایمنی (تأمین)
۳- نیاز تعلق اجتماعی
۴- نیاز احترام
۵- نیاز تحقق خویشتن
به نظر مزلو این نیازها بهعنوان محرک رفتاری در درون هر فردی موجودند؛ ضمن اینکه میتوانند بهعنوان یک نیاز جمعی مطرح شوند. این نیازها را میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
۱- نیازهای فردی مرتبط با خود (بقای ذات)
۲- نیازهای فردی مرتبط با افراد تحت مسؤولیت فرد (بقای نوع)
مثلاً، نیاز به غذا در حالت گرسنگی فردی و کوشش برای ارضای آن یک نیاز طبقه اوّل است و نیاز به غذا برای زن و فرزندان و افراد تحت سرپرستی فرد و کوشش جهت ارضای آن جزو نیازهای طبقه دوم بهشمار میآید. اینک به بیان رابطه این دو نوع نیاز با مسأله وقف میپردازیم:
انگیزههای فیزیولوژیک و ایمنی
انگیزه های فیزیولوژیک و ایمنی بین انسان و حیوان مشترک هستند. این انگیزهها شامل نیاز تشنگی، نیاز امور جنسی، و بقای ذات و.. هستند. مزلو معتقد است در جوامع بشری، ارضای انگیزههای فیزیولوژیک نیاز حیاتی همه افراد است و این انگیزهها زیربنای اولیه کلیه رفتارهای آدمی را تشکیل میدهند؛ در صورتیکه انگیزههای فیزیولوژیکِ هر فرد برآورده شود، وی به دنبال ارضای سایر انگیزهها خواهد رفت. همچنین، ترکیب نیازها در آدمیان با یکدیگر متفاوت است. برای یک نفر ارضای غریزه گرسنگی مهمترین انگیزه است و دیگری امنیت و سلامت از جنگ، امراض، بیثباتی اقتصادی، عوارض طبیعی و غیره را نیاز اصلی خود میداند. بدینترتیب جایگزینی انگیزهها تا آخرین انگیزه برای فرد ادامه مییابد و با توجه به وضعیت زندگی فرد، تغییر یافته، صعود یا نزول میکند.
انگیزه های فیزیولوژیک به عنوان انگیزههایی ابتدایی و اوّلیه در قرآن مورد توجه قرار گرفته است:
«:وَاللّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیوتِکُمْ سَکَنا وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلوُدِ الْاَنعامِ بُیوتا تَسْتَخِفّونَها یوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یوْمَ اِقامَتِکُمْ وَ مِنْ اَصوافِها وَ اَوْبارِها وَ اَشْعارِها اثاثا وَ مَتاعا اِلی حین. وَاللّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَالْجِبالِ اَکْنانا وَ جَعَلَ لَکُمْ سرابیلَ تَقِیکُمُ الحَرَّ و سَرابیلَ تَقِیکُمْ بَاْسَکُمْ کَذلِکَ یتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیکُمْ لَعَلّکُمْ تُسْلِمُونَ» (نحل۸۰ و ۸۱)و خدا برای سکونت شما (سکونت دایم) منزلهایتان را و برای سکونت موقت از پوست چهارپایان خیمهها را برای شما قرار داد تا وقت حرکت و سکون سبکوزن و قابل انتقال باشد و از پشم و کرک و موی «شتر و گوسفند» اثاث منزل و اسباب زندگانی برای شما خلق فرمود تا در حیات از آنها استفاده کنید. و خدا برای آسایش شما از گرما سایبانهایی «از درختان و سقف و دیوار و کوهها مهیا ساخت و از غارهای کوه برای شما پوشش و اتاقها قرار داد تا از سرما و گرما پناهی گیرید و نیز (از نباتات و کرم ابریشم و حیوانات) لباسی که شما را از گرمای آفتاب و سرمای زمستان بپوشاند خلق کرد و نیز برای آنکه در جنگ محفوظ مانید لباس آهن مقرر گردانید. اینچنین نعمتهایی را خدا بر شما تمام و کامل کرد تا مگر مطیع و تسلیم امر او باشید. و همچنین میخوانیم:
«فَلْیعْبُدُوا رَبَّ هذاالْبَیتِ. اَلّذی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جوُعٍ وَ امَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ» (قریش ۴ و ۳)پس باید خدای یگانه را بپرستید که به آنها هنگام گرسنگی طعام داد و از ترس و خطر ایمنشان ساخت. این آیات به نیاز آدمی در خصوص گرسنگی، تشنگی، گرما و سرما اشاره مینماید و نکته جالب توجه اینکه این نیازها در قرآن در کنار انگیزه بقای ذات آورده شده است؛ آنجا که خداوند به آدم میفرماید:
«فَقُلْنا یاآدَمُ اِنَهذاعَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوجِکَ فَلایخْرِجَنَّکُما مِنَالجَنَّهِ فَتَشْقی. اِنَّ لَکَ اَلاّ تَجُوعَ فیها وَ لاَتعری. وَاَنَّکَ لاتَظْمَؤْا فیها وَ لاتَضْحی. فَوَسْوَسَ اِلَیهالشَّیطانُ قال یا آدَمُ هَلْ اَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الخُلدِ و مُلکٍ لایبْلَی»(طه۱۲۰ـ۱۱۷)آنگاه گفتیم ای آدم محققا بدان که این شیطان با تو و همسرت دشمن است. مبادا شما را از بهشت بیرون آرد از آن پس به شقاوت و بدبختی گرفتار شوید. همانا برای تو در بهشت هرگونه غذا و لباس آماده است نه هرگز در آنجا گرسنه شوی و نه عریان مانی. و نه هرگز در آنجا به تشنگی و گرمای آفتاب آزار بینی. شیطان در او وسوسه کرده و گفت: ای آدم آیا تو را به درخت ابدیت و ملک جاودانی راهنمایی کنم؟ در تفاسیر درخت ابدیت و ملک جاودانی (سلطنتی که هرگز کهنه نمیشود) را بقا و تداوم نسل دانستهاند.
مرحوم آیت اللّه طالقانی در تفسیر پرتوی از قرآن، ملک جاودانی را تداوم نسل آدم میداند که بهعنوان یک شجره طیبه از حضرت آدم شروع میشود و تا روز قیامت ادامه خواهد داشت. به همیننحو میتوان یکی از علل وقف نمودن مال و دارایی را توجه این افراد به نیازهای فیزیولوژیک نسل و فرزندان پس از خویش دانست؛ چرا که اکثر وقفنامهها صراحتا بخشی از درآمد موقوفه را حق فرزندان واقف دانسته و حق تولیت را نیز اکثر واقفین بعد از خود برای فرزندان ذکور و اناث خود ـ نسل بعد از نسل ـ قرار داده و تعیین کردهاند؛ لذا این موارد درباره انگیزههای فیزیولوژیک قابل ذکرند:
۱-این انگیزهها از بدو خلقت آدمی در نهاد وی به ودیعه گذاشته شده است.
۲-ارضای این انگیزهها امری طبیعی و فطری است.
۳-کوششها، اهداف و اعمال آدمی با توجه به این انگیزهها قابل تفسیر و توجیهاند.
۴-واقفین خیراندیش با وقف نمودن مال خود هم به ارضای انگیزههای فرزندان نسل بعد از خود پرداخته و هم ثواب اخروی برای خود خریدهاند.
۵-واقفین خیراندیش به بقای نسل خود کمک نمودهاند. بدیندلیل «وقف خاص»، عینیترین نمود غریزه صیانت ذات و «وقف عام» عالیترین نحوه ارضای انگیزه صیانت نوع است.
صیانت ذات در «غریزه پدری» نیز تجلی مینماید؛ زیرا عمر انسان محدود و حیات او فانی است و آدمی احیای وجود و بقای خود را در اولادش میبیند؛ بدینجهت میخواهد خود را در وجود فرزندانش زنده نگاهدارد و از اینرو شاعر عرب فرزند صالح را بزرگترین نعمت خداوندی دانسته است: «نِعَم الالِه علیالعباد کثیرة واجلّهنَّ نجابة الاولاد»نعمتهای الهی بر بندگان بسیار است و مهمتر و آشکارتر از همه فرزندان صالح و نجیب استو میبینیم که خداوند بر بسیاری از انبیای خود بهواسطه اعطای ذریه صالح منّت گذارده است «وَلَقَدْ اَرْسَلنا رُسلاً مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ اَزْواجا وَ ذُرّیةً»(رعد، ۳۸) و پیش از تو رسولانی فرستادیم و همسران و فرزندانی برای آنان مقرر کردیم. پیامبر گرامی اسلام میفرماید: «بهترین یادگار و میراثی که انسان از خود به جای میگذارد سه چیز است: صدقه جاریه (وقف) که اجر و مزدش به او میرسد، دانشی که بعد از او مورد عمل و استفاده واقع شود و فرزند شایستهای که خیری در بر داشته باشد.» با توجه به این حدیث شریف سه مسأله میتوان بیان کرد:
۱-وقف اموال و ارزش علم و ذریه صالح در یک ردیف ذکر شدهاند.
۲-در طول تاریخ اسلام ارتباطی تفکیکناپذیر بین وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است.
۳-وقف اموال باعث دستیابی آدمی به دانش و فرزند صالـح میگردد؛ چرا که بسیـاری از واقفین خیراندیش اموال و دارایی خود را وقف ساختن مراکز علمی، مانند مـدارس و حـوزههای علمیـه نموده و بدینوسیلـه به بسـط و گسترش دانش کمک شایانی نمودهاند. و از جهت دیگر فرزندان آنها به عنوان متولّی عهدهدار حفاظت و تـداوم فعالیتـهای مدارس بودهاند و بسیاری از آنان بهواسطه تماس با اهل علم به جرگه آنان پیوسته و در نتیجه هم ثواب خیری به علت وقف اموال نصیب پدرانشان شده و هم خود اهل علم گشتهاند و به عنوان فرزندان صالحِ واقفین تداومدهنده عمل حسنه پدران خود گردیدهاند.
انگیزه اجتماعی (تعلق)
پس از آنکه نیازهای فیزیولوژیک و ایمنی تا اندازهای ارضا شدند، نیازهای اجتماعی بر شخصیت آدمی مسلط میشود؛ چرا که انسان موجودی اجتماعی است. اغلبِ افراد دوستدارِ رابطه متقابل با دیگران هستند. و دوست دارند در وضعی قرار بگیرند که مورد علاقه و پذیرش دیگران واقع شوند. انگیزه اجتماعی باعث میشود تا آدمی به خیرخواهی برای جامعهای که خود فردی از افراد آن است سوق یابد.
دریدبن حمة گوید: «و هل انا الاّ من غزیة اِنْ غوتْ غَوَیتُ و انْ تَرشدُ غریة اَرشدُ »من اهل قبیله «غریه»ام که اگر گمراه و بدبخت و سرگردان شود من نیز به این بلایا گرفتار آیم و اگر به رشد و کمال و خوشبختی رسد گویی من نیز بدانها دست یافتهام و مقنع کندی گوید«: و انّالذی بینی و بین بنی أبی و بین بنی عمّی لمختلف جدّا فان اکلوا لحمی وَ فرتُ لحومهم و ان هدموا مجدی بنیتُ لهم مجدا و ان ضیعوا غیبی حفظتُ غیوبهم و ان هم هووا غیی هویتُ لهم رشدا» بین من و فرزندان پدرم و پسرعموهایم اختلاف شدید است. اگر مرا تکهتکه کنند و بخورند من گوشت بدن آنها را زیادت کنم و اگر مقام و مجد مرا ویران کنند من برای آنان مجد و بزرگی فراهم کنم و اگر غیبت من نموده و ناسزا گویند من حفظالغیب آنان کنم و اگر آنان هلاکت و سقوط مرا بخواهند من هدایت و سعادت آنها را میخواهم.این انگیزهها باعث ایجاد دو دسته خصایص «روابط اجتماعی» و «روابط خانوادگی» در افراد میگردد. تجلّی خصوصیات مربوط به روابط اجتماعی در افراد عبارت است از رفتار خوب با مردم، جود و احسان، تعاون و همکاری، اتحاد و همبستگی، امر به معروف و نهی از منکر، عفو و ایثار و… تجلی خصوصیات مربوط به روابط خانوادگی در افراد عبارت است از نیکی به والدین و خویشاوندان، حُسن معاشرت همسران با یکدیگر، سرپرستی خانواده و پرداخت نفقه به آنها و… وقف به عنوان یک پدیده اجتماعی در حقیقت بر هر دو دسته روابط اجتماعی و روابط خانوادگی واقف تأثیر مثبت میگذارد. خداوند با بذل توجه به انگیزه اجتماعی، مردم را به زندگی براساس تعاون در راه خیر عام دعوت مینماید و میفرماید: «و تعاونوا علیالبرّ والتقوی و لاتعاونوا علیالاثم والعدوان» و ترتیب این تعاون جمعی را به حسب ترتیب اقوام و بستگان قرار داده است تا اینکه بر بهترین پایهها استوار باشد «و وصّینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امّه کرها و وضعته کرها» سپس دایره عواطف اجتماعی را گسترش و وسعت داده و مؤمنان را به توجه به ناتوانان و ایتام و مساکین و همسایگان و غیره دعوت کرده، همه این امور را عبادت دانسته میفرماید: «وَاعْبُدُوااللّهَ وَ لاتشرکُوا به شیئا وَ بِالوالِدَینِ اِحسانا وَ بِذی الْقُربی وَالیتامی وَالْمَساکینِ وَالْجار ذِیالْقربی وَالْجارِالجُنبِ وَالصّاحِبِ بِالجَنْبِ وَ ابْنِالسّبیل وَ ما مَلَکَتْ اَیمانُکُم اَنَاللّهَ لایحبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُورا.»(نساء،۳۶)خدای یکتا را بپرستید و چیزی را بر او شریک قرار ندهید و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه بیگانه و دوستان موافق و رهگذران و بندگان و کسانی که زیردست شمایند، در حق همه نیکی و مهربانی کنید که خداوند مردم خودپسند و متکبّر را دوست ندارد) و این انگیزه تا جایی گسترش مییابد که میفرماید «انّما المؤمنون اخوه» و حتی شامل مهربانی با حیوانات نیز میشود. عینیترین مصداق عمل به این آیه و سایر آیات مشابه را میتوان در «وقف» مشاهده نمود. تاکنون هیچ وقفنامهای یافت نشده که به نحوی از انحا یکی از موارد مطروحه در آیه یاد شده را جهت کمک و احسان تعیین ننموده باشد. این وقفنامهها علاوه بر اینکه خود مدارکی دال بر حقانیت دین مبین اسلام ـ به عنوان عالیترین اندیشه ـ در خدمت رفاه و خوشبختی انسانهایند، سندی جامع بر واقعنگری اسلام در درک فطرت و نیاز بشری بهشمار میآیند. بد نیست به اختصار نگاهی به پارهای از این وقفنامهها بیفکنیم:
۱-«… در هر شب نقدا تسلیم شصت نفر از شیعیان اثنیعشریه ظاهرالاحتیاج سوای چهلویک نفر مقرّری هر شب نمایند که از آن وجه افطار کنند…»(از وقفنامه مدرسه سلطانی اصفهان)
۲- «… صرف صلحا و علماء سکان آنجا و خدمت از اماکن شریفه شود…» (از وقفنامه مدرسه نوزیه اصفهان)
۳- «.. و دو ثلث، صرف مصیبت حضرت ابیعبداللّه و یک ثلث دیگر صرف خیرات مطلقه..» (از وقفنامه حاجرضا گوگدی در گلپایگان)
۴- در قریه مجومرد یزد جزو مصارف وقف «پاپوش برای زوّار» و آش و نان فقرا و تعمیر پل و ایجاد راه و مخارج مکتب اطفال فقیر و دستمزد معلم آنان معین شده است.
بدینلحاظ پدیده وقف به عنوان یک سنت و سیره نبوی دارای حیطه وسیعی از فعالیت و اقدام میباشد تا جایی که اگر به درستی در جامعه عمل و اجرا شود، هیچگاه در جامعه اسلامی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی و آموزشی، فرهنگی روبهرو نخواهیم شد. با وجود این پدیده وقف در زمینه انگیزه اجتماعی اولاً توانسته است عواطف و نیازهای اجتماعی واقفین را برآورده سازد، ثانیا وسیلهای دائمی برای تعدیل امتیازهای طبقاتی فراهم نماید و ثالثا پدیده زیانبار فقر را تا حد ممکن در جامعه ریشهکن نماید.
انگیزه احترام و جلب محبت
یکی از انگیزه هایی که باعث میشود فرد نحوه خاصی از رفتار را بروز دهد، انگیزه جلب احترام و محبت دیگران است. وجهه و احترام نوعی سلوک و رفتار است که انتظار میرود دیگران در حضور شخص نشان دهند؛ از قبیل حرمت یا بیحرمتی، رسمیت یا صمیمیت، مدارا یاصراحت(۱۳).مردم در سراسر زندگی خود طالب و جویای وجهه اجتماعی هستند و از طرق گونهگون همچون کسب و شغل پُر درآمد، حسن رفتار و اخلاق در برخورد با مردم، کسب مدارج بالای تحصیلی و غیره در جهت ارضای این انگیزه میکوشند. پدیده وقف را نیز میتوان با همین دید توجیه و تبیین نمود. واقف با این عمل خود در عین اینکه وجهه و احترام اجتماعی دنیوی کسب میکند، به سعادتی اخروی نیز دست مییابد. به دیگر سخن، وقف نمودن مال یا دارایی یکی از بهترین طرق کسب وجهه و احترام اجتماعی است. نکته مهمی که باعث ارزشمندی وقف میگردد انتخاب طریقه صحیح ارضای نیاز احترام و جلب محبت دیگران است. قرآن در مورد کسانی که برای کسب احترام و اثبات برتری خود به رفتارهای بیهوده دست میزنند میفرماید: «الهیکمالتکاثر حتی زرتمالمقابر» (بسیاری اموال و فرزندان شما را غافل داشته است تا آنجا که به ملاقات قبور روید) و بدینسان در پی جلب احترام اجتماعی، به بسیاری مال و فرزندان خود فخر مینمایند تا جائی که یهودیان میگفتند: «اناللّه فقیر و نحن اغنیاء»(آلعمران، ۱۸۱)خداوند در جایی دیگر میفرماید: «اِعْلَموْا اَنَّما الْحَیوة الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینة وَ تَفاخُرٌ بَینکُمْ و تکاثُرٌ فیالْاَموالِ وَالْاَوْلادِ…»(حدید، آیه ۲۰) (بدانید که زندگانی دنیا در حقیقت بازیچه است و لهو و عیاشی و آرایش و تفاخر و خودستایی با یکدیگر و حرص و زیاد کردن مال و فرزندان و…)خداوند در قرآن برای کسب وجهه و احترام اجتماعی انسانها را اندرز میدهد و میفرماید: «اَلْمالُ والْبَنُونَ زینَةُ الحَیوة الدُّنیا والباقِیاتُ الصالِحاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِکَ ثَوابا وَ خَیرٌ اَمَلاً»(کهف، ۴۶) (مال و فرزندان زینت زندگی دنیا هستند و لیکن اعمال صالح که تا قیامت باقی است نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.)قرآن از مال و فرزندان صالح به عنوان زینتهای حلال ناممیبرد، ولی آنچه شایسته یک مؤمن واقعی است بهرهبرداریاز این زینتها در جهت عمل صالح ـ مثل وقف ـ برای دستیابی به سعادت آن جهان و رضایت خداوند است: «امِنوُا بِاللّه وَ رَسُولِه وَاَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مَسْتَخلَفینَ فیهِ فَاّلَذینَ امَنوُا مِنْکُم وَاَنْفقُوا لَهُمْ اَجرٌ کَبیرٌ»(حدید، ۷) (ای بندگان به خدا و رسول او ایمان آرید و از آنچه شما را در آن وارث گذشتگان گردانید به راه خدا انفاق کنید پس برای کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کردند پاداشی بزرگ خواهد بود.)
بدینلحاظ میتوان عنوان نمود که وقف ـ به عنوان یک عمل صالح ـ بهترین راه کسب احترام و محبت اجتماعی است؛ چرا که
اولاً واقف به آرامش روحی میرسد؛ زیرا میداند که با وقف کردن مال خود ثوابی را کسب کرده و از گناهی اجتناب نموده است.
ثانیا، واقف دین خود را به اجتماع ادا کرده و به ندای بزرگان دین و استغاثه نیازمندان پاسخ مثبت داده است.
ثالثا، نیازهای عاطفی خود را برطرف نموده و آینده روشن و ثابتی را برای فرزندان خود پیریزی کرده است.
رابعا، از طریق وقف، محبت مردم را ـ چه قبل و چه بعد از فوت ـ به سوی خود جلب کرده و خود را از درد تنهایی و غربت نجات داده است.
انگیزه خودیابی یا تحقق خویشتن
یکی از مهمترین و اساسیترین انگیزههای آدمی که در رأس هِرَم نیازهای «مزلو» قرار دارد، و نیاز انسان به تعالی و ترقی، حقیقتجویی و کمال و گرایش به خیر و زیبایی است. زمانی که همه نیازهای آدمی به نحوی برآورده گردید، نیاز به کمال بار دیگر او را به تکاپو و فعالیت وا میدارد. گویا آدمی همیشه در جستجوی مرحله و مرتبهای بالاتر است تا به حدّ اقناع برسد. این نیاز گاهی باعث میگردد که سایر نیازها نادیده گرفته شده و تحتالشعاع قرار گیرند.
فردی که به این مرحله از تکامل در حیات خود رسیده است، دیگر انگیزههای ابتدایی، شخصیت وی را تحتالشعاع قرار نمیهد. وی به بینش و ادراکی قوی از موقعیت خود در رابطه با جهان و خالق آن رسیده است. در این مرحله همهچیز یکسره پوچ و بیهوده مینماید و فقط دستیابی به نیکی امری مهم و ارزشمند است. کمال آدمی در نیکی نمودن به خویشاوندان و جامعه ـ از جمله از طریق وقف ـ است. قرآن میفرماید:
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتی تُنْفِقُوا مِما تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیءٍ فَاِنَاللّه بِه علیم»(آلعمران، ۹۲) (هرگز به مقام نیکی نمیرسید مگر از آنچه دوست میدارید انفاق کنید. پس به راستی خدا بسی بدان دانا است.)کلمه «نیکی» نشاندهنده دستیابی آدمی به کمال و ارضای نیاز تحقق خویشتن است. مرحوم آیتاللّه طالقانی (ره) در تفسیر گرانقدر پرتوی از قرآن در توضیح و تفسیر این آیه میگوید:
مفهوم انفاق ـ با نظر به ریشه لغوی آن ـ از دلبستگی به خود و علائق خود بازشدن و راه نهایی ـ نفق ـ بهسوی دیگران گشودن است. برای انسان آگاه، در هر انفاقی این رهایی و اوجگیری و وسعتیابی مشهود است و هرچه بیشتر موردنیاز باشد و کار و کوشش بیشتری برای فراآوردنش شده باشد دلبستگی و محبوبیت بیشتری دارد و هرچه محبوبتر باشد انفاق آن تکاندهندهتر و رهاکنندهتر است. پس آنکه محبوب و دلبستگی و کوشش و محبوب قابل انفاق ندارد و آن که یکسره مجذوب رشتههای مالی و محکوم علاقههای آن است جاذبه و انگیزه تکاملی ندارد. وی همچنین معتقد است که جاذبه و انگیزه تکاملی انسان از طریق انفاق ـ و یکی از مصادیق بارز آن یعنی وقف ـ است که انسان را به «مقام» خلافت در زمین و مالکیت الهی و حقیقتی میرساند.
با توجه به سخنان آیتاللّه طالقانی:
اولاً یک انسان آگاه ـ واقف ـ با وقف اموال خود به یک رهایی و وسعت نظر و اندیشه دست مییابد.
ثانیا هرچه فرد بیشتر اموال و دارایی خود را که مایه دلگرمی و دلبستگی اوست وقف نمایداین وقف تکاندهندهتر است و انسان را بیشتر به کمال میرساند
ثالثا آن که کمتر به انفاق (وقف) مال و دارایی میپردازد؛ در حالیکه استطاعت و قدرت این انفاق را دارد فاقد انگیزه تکاملی و تحقق شخصیت خود است.
در نتیجه وقف اموال و دارایی یکی از بهترین طرق ارضای انگیزه خودیابی است؛ چرا که
۱-نیازهای عالی انسان رشدونموّی است که درواپسین مراحل کمال قرارداردودرنتیجه واقف کسی است که ازلحاظ نیازهابه عالیترین مرحله شخصیت وجودی خود دست یافته است.
۲- اشباع نیازهای عالی آثاری رادرانسان پدید میآوردکه به افزایش نیکبختی عمیق اومنجر میشود؛همچون احساس قرب به خداوند و محبت به او و فنا در او.
۳- سرانجام، اشباع نیازهای عالی برای ایجاد شخصیت والای انسان مناسبتر است و بهترین وسیله اشباع این نیازها وقف اموال و دارایی است. ذکر این انگیزهها جهت تعیین علل واقعی وقف، بدینمعنا نیست که محرکهای آدمی فقط در این انگیزهها خلاصه میشود؛ بلکه ما میتوانیم در این خصوص محرکها، تمایلات و انفعالات رفتاری دیگر را نیز ذکر نماییم.
امام محمد غزالی که خود از پرورشیافتگان مدارس وقفی است، انگیزهها و محرّکهای رفتار آدمی را به ایننحو تقسیمبندی نموده است
۱ـ تقسیم محرّکهای درونی برحسب طبیعت اخلاقی انسان که شامل چهار تمایل بهیمی، سبعی، شیطانی و ربانی است.
۲ـ تقسیم محرّکهای درونی، براساس توجه به حُبّ بقا در موجود زنده که شامل سه تمایل: فردی، اجتماعی و عالی است.
۳- تقسیم محرّکهال درونی براساس نگرش به مقصد و هدف که شامل دو تمایل: دینی و هوی و هوس است.
با توجه به تقسیمبندی غزالی ما میتوانیم وقف را از لحاظ محرک درونی واقفین توجیه و تبیین نماییم؛ فیالمثل محرّک آدمی در وقف اموال و دارایی برحسب طبیعت اخلاقی انسان جزو تمایلات ربّانی آدمی است؛ در حالیکه محرّک آدمی در وقف اموال برحسب توجه به بقا میتواند جزو هر سه دسته تمایل فردی، اجتماعی و عالی واقفین باشد و اینهمه در حالی است که محرک واقف براساس نگرش به مقصد و هدف جزو تمایلات و انگیزههای دینی است
.jpg)
انگیزه ها و آثار روانی و تربیتی وقف – مسلم حقیقت جو
روانشناسی یا رفتارشناسی را دانش بررسی رفتار موجود زنده گفتهاند. در چارچوب این تعریف کلیه حرکات، سکنات و اعمال یک فرد میتواند تحت عنوان روانشناسی آن رفتار نامگذاری شود؛ مثل روانشناسی خجالت، روانشناسی عصیان و غیره. بر این مبنا کالبدشکافی روانی وقف، بررسی چرایی و چگونگی یک نحوه خاص رفتار (وقف) و نیتشناسی آن را در برمی گیرد.
شناسه خبر : 5983