تاریخچه سرود نوروز در میان کردها؛:  از آواز نوروز برادران «دیلان» تا بازخوانی «حسن زیرک»

اگرچه این شاهکار موسیقی کردی با صدای حسن زیرک ماندگار شده است اما بر خلاف تصور اکثر مردم حسن زیرک تنها آواز حمه صالح دیلان با آهنگ سازی برادرش قادر دیلان را دوباره بازخوانی نموده است.
 
در این یادداشت به بررسی تاریخچه ی سرود نوروز می پردازیم.
«پیره میرد»، خالق سرود نوروز
توفیق محمود مشهور به «پیره میرد» از شاعران بزرگ کرد و از روزنامه نگاران کهنه کار کرد است که در سلیماینه کردستان عراق به دنیا می آید و در سال ۱۸۹۸ به دستور شیخ سعید حفید روانه استانبول می شود تا در دانشگاه های استانبول در رشته حقوق ادامه ی تحصیل بدهد.
وی که از اولین نمایشنامه نویسان کرد است و چندین نمایش نامه ی وی در سلیمانیه بر روی صحنه ی نمایش رفت به خاطر سروده ی مشهورش به نام نوروز در میان کردها شهرت افزون یافته است.
پیره میرد در زمان فرا رسیدن نوروز جوانان سلیمانیه را جمع می کرد و با هم به دشت و صحرا می رفتند و در انجا پیره میرد با روشن کردن آتش نوروز و خواندن سرود مشهورش یاد نوروز را در کردستان عراق زنده می کرد بهمین دلیل وی به بابا نوئل کردها شهرت یافته است.
پیره میرد شعر نوروز را در بهار سال ۱۹۴۸ می سراید:
 
نەورۆز
 
ئەم ڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆز ھاتەوە                                     جەژنێکی کۆنی کوردە بە خۆشی و بە ھاتەوە
 
چەند ساڵ گوڵی ھیوای ئێمە پێ‌پەست بوو تاکو پار         ھەر خوێنی لاوەکان بوو گوڵی ئاڵی نەوبەھار
 
ئەو ڕەنگە سوورە بوو کە لە ئاسۆی بڵندی کورد                          مژدەی بەیانی بۆ گەلی دوور و نزیک ئەبرد
 
نەورۆز بوو ئاگرێکی وەھای خستە جەرگەوە                   لاوان بە عەشق ئەچوون بە بەرەو پیری مەرگەوە
 
ئەوا ڕۆژھەڵات، لە بەندەنی بەرزی وڵاتەوە                    خوێنی شەھیدە ڕەنگی شەفەق شەوق ئەداتەوە
تا ئێستە ڕووی نەداوە لە تاریخی میللەتا                                 قەڵغانی گوللە سنگی کچان بێ لە ھەڵمەتا
 
پێی ناوێ بۆ شەھیدی وەتەن شیوەن و گرین                          نامرن ئەوانە وا لە دڵی میللەتا ئەژین
 
پیره میرد را در محل جشن گرفتن نوروز به خاک می سپارند
پیره میرد این شاعر فرهیخته، خود را با نوروز عجین می داند وی که به حق نوروز را در کردستان عراق جانی تازه بخشید در هنگام مرگ نیز به یاد نوروز وصیت می نویسد. وی وضیت می کند که در هنگام مرگ وی را بر تپه ی ” مامه یاره” که در سال های قبل یاد نوروز را در انجا جشن می گرفتند به خاک بسپارند تا همه ساله مردم سلیمانیه یاد نوروز را در جوار آرامگاه وی جشن بگیرند و بر خاک آرامگاه وی پای بکویند.
پیره میرد که تا اخرین نفس هایش به سرودن شعر و کار روزنامه نگاری مشغول بود در سال ۱۹۵۰ دار فانی را وداع می گوید مردم سلیمانیه بنا به وصیت توفیق محمود که دیگر سنبل نوروز در کردستان عراق شده است وی را در تپه ی ” مامه یاره” محل پایکوبی و جشن گرفتن نوروز به خاک می سپارند.
 
حسن زیرک و بازخوانی سرود نوروز با همکاری ارکستر تهران
همگان سرود نوروز را با صدای حسن زیرک و نوای جان سوز ویولن استاد مجتبی میرزاده می شناسند. و این سخن شاید برای بسیاری خوشایند نباشد که  حسن زیرک این اهنگ را به شیوه ی زیبا و سحرآمیز با تغییراتی در متن شعر و میلودی آهنگی که قادر دیلان ساخته است با همکاری یک ارکستر غیر کرد به نام ارکستر رادیو تهران به سرپرستی و رهبری و مشیر همایون شهردار و با نوای سازهای بزرگان موسیقی ایران همانند جلیل شهناز، جهانگیر ملک، حسن کسایی، احمد عبادی و حسین یاحقی بازخوانی می کند.
در سال های اخیر در قالب کاست «ترانه های حسن زیرک» در کنار ترانه هایی همانند؛ «که تانه»، «هه ی به نناز»، «ئه سمه ری دولبه ری»، «شه و»، «ئه ی وه ی بارانه»، «هه ی نار هه ی نار»، «لورکی و لورکی»، توسط انتشارات معتبر «ماهور» برای علاقه مندان به این هنرمند روانه بازار شده است.
در بروشور این کاست سال ساخت «نوروز» 1348 هجری شمسی یعنی ۱۹۶۹ عنوان شده است البته در گزارشی به نقل از بهزاد خالوندی آمده است که تاریخ عنوان شده اشتباه است و احتمالاًً ۱۳۳۸ صحیح است. زیرا مشیر همایون شهردار که سرپرستی اجرای این آهنگ را بر عهده داشته است تنها از سال ۱۳۳۱تا سال ۱۳۳۸ (۱۹۵۲ تا ۱۹۵۹)سرپرست ارکستر رادیو تهران بوده و سپس با کناره گیری تدریجی از دنیای موسیقی در سال ۱۳۴۸ فوت نمودند. همچنین حسن زیرک تنها در فاصله سال های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۱ در تهران بوده و از ۱۳۴۱ با نقل مکان به کرمانشاه، تا ۱۳۴۴ با ارکستر رادیو کرمانشاه به رهبری  مرحوم عبدالصمدی و نوازندگی بزرگانی همانند؛ میرزاده، ایزدی و پولکی به ارایه کارهای هنری پرداخت.
حال به صراحت می توان گفت که حسن زیرک آهنگ نوروز پیره میرد را در سال های ۱۹۵۲ تا ۱۹۵۹ میلادی خوانده است حال انکه قبل از وی و در سال ۱۹۴۸ با صدای حمه صالح دیلان و آهنگ سازی قادر دیلان این آهنگ اجرا شده بود.
اگرچه کردها با صدای ویولن میرزاده و آواز حسن زیرک به پیشواز نوروز می روند و به گونه ای شده است که نوروز بدون این سرود در بین کردها قابل تصور نیست اما حسن زیرک به خاطر بعضی تغییرات در شعر اصلی پیره میرد همواره مورد انتقاد است اگرچه در سال های اخیر قسمت تغییر یافته از متن آهنگ حذف شده است.
 
 
قادر دیلان و حمه صالح دیلان خالقان اولین آواز نوروز
«محمد صالح دیلان» از خواننده های مشهور و قدیمی کردستان عراق است. در سال ۱۹۲۷ در شهر سلیمانیه بدنیا می آید و در سال ۱۹۹۰ دار فانی را وداع می گوید. اگرچه کارمند ساده ی اداره دخانیات بوده است اما به واسطه صدای زیبایش و به کمک برادر آهنگ سازش آواز های زیبا از خود به جا می گذارد.
دیلان به جز انکه خواننده ی شهیر بوده است شاعری دست رنگین نیز بوده و شعرهای احساسی و ملی گرانه یه بسیاری از وی به جا مانده است.
خالق حقیقی آهنگ نوروز قادر دیلان بوده است. قادر در سال ۱۹۳۰ در سلیمانیه به دنیا می آید. وی اولین تیپ موزیک کردی را در سال ۱۹۴۸ تاسیس می کند در حالیکه در سال ۱۹۵۴ دانشجوی رشته اقتصاد در دانشگاه بغداد بوده همزمان سرپرستی این گروه را که به تیپ موزیک مولوی تغییر نام داده است را بر عهده می گیرد و قدم های اولیه موزیک مدرن کردی را بر می دارند.
قادر دیلان که اولین موزیک دان کرد بوده که میلودی های کردی را در قالب ارکسترا به اجر در می آورد درباره سرود نوروز و پیشینه ی این آهنگ می گوید: در اوایل نوروز ۱۹۴۸ در حالیکه با برادرم محمد صالح دیلان در خیابان های سلیمانیه قدم می زدیم با شاعر بزرگ پیره میرد روبرو شدیم.
دیلان می گوید: پیره میرد خطاب به من گفت: کاک قادر برای نوروز که در حال نزدیک شدن است شعری سروده ام چرا برای آن آهنگی تنظیم نمی کنید و حمه صالح برادرت نیز با صدای زیبایش آن را بخواند؟
قادر دیلان در جواب پیره میرد می گوید: آیا شعری که سروده ای به همراه داری.
پیره میرد دست به جیبش می برد و شعر نوروز خود را به قادر دیلان می دهد و به گفته ی قادر دیلان وی برای این شعر آهنگ می سازد و تا نوروز همان سال با صدای برادر حمه صالح دیلان آن را اجرا می کنند.
 
منبع: آژانس خبری زریان