سروده گوته در مدح پيامبر اکرم‌ (ص) نويسنده: دکتر محمد اخگري

 
در طول تاريخ طولاني که از بعثت نبي مکرم‏ اسلام(ص)مي‏گذرد،شخصيت والاي آن حضرت‏ همواره مورد ستايش مسلمانان بوده و در ادبيات‏ اسلام (عربي،فارسي و…) بسيار مدح و ستايش‏ شده است؛اما نکته جالب آن است که اين ويژگي‏ تنها مختص به ادبيات ملت‏هاي مسلمان نيست‏ بلکه در ادبيات ساير ملل و حتي ملت‏هاي غير مسلمان نيز شخصيت،کمالات و به ويژه دستاورد و ارمغان الهي آن حضرت براي بشريت، يعني‏ دين اسلام،بسيار تکريم شده است.گوته،شاعر بزرگ آلماني و نابغه‏اي از جهان غرب از جمله‏ شخصيت‏هاي بزرگ غربي است که شيفته مشرق‏ زمين، اسلام و فرهنگ ايراني بوده است
گوته کيست؟
يوهان ولفگانگ فن گوته، شاعر و نابغه بزرگ آلماني‏ در تاريخ ۲۸ آگوست‏ سال ۱۷۴۹ ميلادي در شهر فرانکفورت ديده به‏ جهان گشود.از کودکي‏ تحت مراقبت پدر به فراگيري زبان‏ها و علوم مختلف‏ پرداخت، سپس به اصرار پدر به تحصيل در رشته‏ حقوق پرداخت اما طبع شاعرانه‏اش، او را به ادبيات‏ سوق داد و از نخستين سال‏هاي جواني با انتشار اشعار و رمان‏هاي مختلف به اوج شهرت رسيد. رمان«غم‏هاي ورتر جوان»، در ۲۵ سالگي وي در سراسر اروپا منتشر شد. نمايشنامه‏ها و آثار ادبي‏ گوته بسيار زياد و گوناگون است اما مهم‏ترين اثر گوته تراژدي«فاوست»است که نقطه اوج آثار او به شمار مي‏رود.تراژدي فاوست يکي از برترين آثار او به شمار مي‏رود.تراژدي فاوست يکي از برترين آثار ادبي جهان است که در آن داستان پيمان شيطان با دانشمندي به نام دکتر فاوستوس تشريح مي‏شود.
گوته از جواني با اسلام و قرآن آشنا مي‏شود و جالب آنکه اين دغدغه و انگيزه دروني تا کهن‏سالي- يعني زماني که«ديوان غربي-شرقي»را مي‏نگارد- همواره با او همراه است.گوته در ۲۳ سالگي«نغمه‏ محمد»را مي‏سرايد و در ۸۰ سالگي ديوان«شرقي- غربي»را تدوين مي‏کند. البته او طي اين سال‏ها همواره به مشرق زمين علاقه‏مند بوده و کوشيده‏ است تا بر دامنه اطلاعات خود در اين زمينه‏ بيفزايد.اما در سال ۱۸۱۴ با ترجمه آلماني ديوان‏ حافظ روبرو مي‏شود و چنان تحت تأثير اين شاعر عارف ايراني قرار گيرد که در دفتر خاطراتش‏ مي‏نويسد: هرگز نمي‏توانم اشتياقم را کنترل کنم، بايد حتما در برابر اين همه جذبه کتابي تدوين کنم. که«ديوان شرقي-غربي»حاصل تأملات و اشتياق‏ گوته به مشرق زمين و به ويژه اسلام و ايران است. گوته ديوان خود را در ۱۲ دفتر با نام‏هاي فارسي‏ تدوين مي‏کند و نخستين شعر آن را با تأثير از هجرت پيامبر اسلام از مکه به مدينه،«هجرت» نامگذاري مي‏کند و مي‏کوشد در سفري روحاني به‏ مشرق زمين با حافظ شيرازي همراه شود.
نغمه محمد:
گوته در دوراني جواني نمايشنامه‏هاي زيادي‏ تصنيف مي‏کند که يکي از اين نمايشنامه‏ها، «تراژدي محمد»نام دارد. اين تراژدي ناتمام‏ مي‏ماند، اما از اين اثر ناتمام بخشي باقي مانده است‏ که«نغمه محمد»نام دارد. نغمه محمد در واقع‏ صحنه گفت‏وگو و ديالوگي ميان حضرت علي(ع) و حضرت فاطمه است که آن دو پيامبر را به رودي‏ تشبيه مي‏کنند که کوهساران سرچشمه گرفته‏ تا به اقيانوس برسد و در مسير خود همه رودها را با خود همراه مي‏کند و آنان را به سمت اقيانوس‏ رهنمون مي‏شود:
علي: بنگر بدان چشمه‏ همان که از کوهساران مي‏جوشد چه با طراوت و شاد و مي‏تراود به سان چشمان ستارگان،آن گاه که‏ مي‏درخشند.
 فاطمه: از فراز ابرها سرشاخه‏هايش سيراب مي‏شوند برخاسته از روح‏هاي پاک‏ در ميان صخره‏ها و در بوته‏زارها
علي: به تازگي و طراوت جواني‏ از فراز مي‏لغزد بر روي صخره‏هاي مرمرين‏ و آن گاه دوباره به سوي آسمان‏
نغمه محمد(ص)(سروده‏اي از گوته در مدح پيامبر اسلام)
فاطمه: و از ميان صخره‏ها و از گذرگاه قله‏ها سنگريزه‏هاي رنگين را شکار مي‏کند.
علي: و با ورودي پيشواگونه و راهبر همه چشمه‏ها را که برادر اويند با خويش همراه مي‏سازد.
فاطمه: و نهرها به امتدادش‏ مشتاقانه همراه مي‏شوند و او اينک به گستره دشت قدم نهاده است‏ و مي‏درخشد با تلألوي نقره‏گون‏
علي: و نهرهاي جاري از کوهساران‏ با نشاط او را مي‏خوانند و فرياد برمي‏آورند:
علي و فاطمه(باهم): برادر! برادر، برادرانت را درياب و با خويش برگير… تشبيه کردن پيامبر گرامي اسلام به رودي بزرگ‏ که راهي اقيانوس مي‏شود، تصويري بسيار جذاب و جالب توجه است؛زيرا به اعتقاد خانم پروفسور آنه‏ ماري شيمل، اسلام‏شناس مشهور آلماني هيچ‏ شاعري پيامبر را به رود بزرگ تشبيه نکرده است‏ .
گوته بي‏گمان اين حديث را نخوانده بوده و از اين تشبيه زيبا بي‏اطلاع بوده است اما با استفاده‏ از قريحه و نبوغ خود در گفت‏وگوي ميان حضرت‏ علي(ع)و حضرت فاطمه(س)پيامبر را به رودي‏ بزرگ تشبيه مي‏کند. اين رود از کوهساران و از فراز ابرها سرچشمه گرفته است؛ يعني سرچشمه‏ اين آب از آسمان است و به عبارتي ديگر وحي بر پيامبر، منشاء آسماني دارد. اين رود در مسير خود همه رودها را با خود همراه مي‏کند و همه آن‏ها را هدايت مي‏کند تا به اقيانوس برسد.اقيانوس در زبان عربي«المحيط»خوانده مي‏شود و المحيط يکي از اسماء الهي است. از سوي ديگر آب در ميان‏ همه اقوام و اديان، نماد روشنايي، زايش، حيات‏ و پاکي و لطافت و طهارت است. بنابراين تشبيه‏ وجود مبارک پيامبر اسلام به آب از هرمنظري‏ زيباست؛ چرا که به اعتقاد شاعر، او مظهر حيات‏ بشر است و آمده است تا انسان‏ها را از پليدي‏ها پاک‏ کند .در بخش‏هاي مختلف اين شعر زيبا مقاطع‏ گوناگون زندگي آن حضرت در قالب تصاوير بيان‏ شده است؛ به عنوان نمونه در يک بند از آن بر لزوم‏ بعثت پيامبران و نياز به فرستادن آنان براي هدايت‏ بشر تبيين شده است: در ادامه گفت‏وگوها،رودها به اين رود بزرگ مي‏گويند، ما را با خود به اقيانوس‏ ببر،زيرا اگر ما را رها کني:
علي: چرا که ما را در کوير خشک‏ مي‏بلعد سنگريزه‏هاي حريص‏ و آفتاب سوزان از فراز آسمان‏ خون ما را مي‏مکد و تپه‏اي ناگاه راه را بر ما مي‏بندد و از رسيدن به برکه باز مي‏دارد برادر! درياب برادرانت را در اين گستره دشت.
‏ به عبارت روشن‏تر اگر نبي و راهبر نباشد، انسان‏ها در ظلمات و سنگريزه‏ها گرفتار مي‏شوند و نمي‏توانند به سعادت دست يابند.در جايي ديگر به‏ هجرت پيامبر از مکه به مدينه اشاره مي‏کند:
علي: و اينک اين رود هر لحظه با عظمتي بيشتر به پيش مي‏رود و سلاله‏اي از آب‏ها تبار او را خواهند ساخت. و آب‏ها آن رهبر را بر شانه‏هاي خويش بلند کرده‏اند و بر همه امپراتوري‏ها چيره مي‏شود و نامش را به سرزمين مي‏بخشد.
 ساخته شدن شهرها در مقدم پيامبر اسلام و بخشيدن نامش به اين شهرها اشاره به هجرت‏ پيامبر اسلام و تغيير نام شهر يثرب به مدينه النبي‏ دارد.گوته اين شعر زيبا را که نمي‏توان آن را به‏ طور کامل در اين مجال مختصر گنجاند، در ۲۳ سالگي مي‏سرايد. اما پرسش اين‏جاست که گوته‏ در مغرب زمين و اروپا که اين همه عليه دين‏ اسلام و پيامبر گرامي آن تبليغات دروغين شده‏ و مي‏شود، چگونه توانسته است به اين فهم و دريافت برسد؟
نخستين مطالعات گوته درباره قرآن به سال‏ 1771 و۱۷۷۲ م اتفاق افتاد و اين موضوع درست در زماني رخ داد که گوته نسبت به برخي از موضوعات‏ مسيحيت به ترديد افتاده بود. گوته در تعاليم پيامبر اسلام مطالبي مي‏يافت که جايگزين‏هاي مناسبي‏ نسبت به برخي مطالب دگماتيک در مسيحيت‏ بودند. از ديگر سوي،گوته در شخصيت پيامبر اسلام‏ فردي را نظاره مي‏کرد که رسالتش را نه فقط به‏ وسيله کلام و پيام بيان مي‏نمودند بلکه او براي بيان‏ رسالتش حکومتي اسلامي بنيان نهاد که تمام‏ گروه‏ها و فرقه‏ها را با هم متحد و يگانه ساخت.
از سوي ديگر گوته بر ترجمه‏هاي قرآن به زبان‏هاي‏ آلماني، فرانسوي انگليسي را خوانده بود. گوته از مفاهيم آيات قرآن در برخي از ابيات ديوان شرقي‏ نيز بهره جسته است:
مغني‏نامه-شعر آزادگي: خداوند آن ستاره‏ها را در آسمان نشاند تا راهنماي شما بر خشکي و دريا باشند پس در گستره آن‏ها به گشت و تماشا رويد نگاهتان پيوسته به فراز اين ابيات متأثر از آيه ۹۷ از سوره انعام است که‏ مي‏فرمايد:
«و اوست خدايي که ستارگان را پديد آورد تا به‏ آن‏ها در تاريکي‏هاي خشکي و دريا راه يابيد.آيات را براي آنان که مي‏دانند به تفصيل بيان کرده‏ايم.
و يا: مغني‏نامه-شعر طلسمات پنجگانه: شرق از آن خداست‏ غرب از آن خداست‏ سرزمين‏هاي شمالي و جنوبي‏ در دستان او آرميده‏اند. اين ابيات متأثر از آيه ۱۱۵ از سوره بقره است: «مشرق و مغرب از آن خداست پس به هرجا رو کنيد همان جا رو به خداست.خدا فراخ رحمت و داناست».
گوته آنچنان شيفته فرهنگ و مفاهيم اسلامي‏ است که در شعري از ديوان شرقي از اين‏که خود را مسلمان بنامد،هيچ ابايي ندارد:اگر اسلام‏ به معناي تسليم شدن در برابر خداوند است‏ پس ما همه در اسلام به دنيا مي‏آئيم‏ و به اسلام مي‏ميريم‏ برخي از انديشمندان غربي شيفتگي گوته به‏ اسلام و فرهنگ مشرق زمين را بي‏نظير مي‏دانند و معتقدند که در طول تاريخ کمتر مي‏توان نمونه‏اي‏ را سراغ داشت که در آن شاعري از آن سوي عالم‏ شيفته انديشمندي شرقي شود.اما به هرحال‏ گوته توانسته است از پس همه پيش‏داوري‏هاي‏ غرب،گوشه‏اي از حقيقت را ملاحظه کند و به‏ اسلام و فرهنگ آن علاقه‏مند شود .