محمد علی مهتدی تحلیل گر مسائل خاورمیانه و جهان عرب: اهداف عربستان در سوریه/ داعش فرقی بین کُرد و عرب نمی بیند و مخالفین خود را کافر می داند

نیروهای افراطی و تکفیری نظیر داعش، عقیده ای به مسائل عربی و قومی ندارند و در فاز چنین نظریاتی نیستند و اگر مشکلاتی هم برای کردهای شمال سوریه ایجاد می کنند، دقیقا به خوی وحشیانه و ضدانسانی آنان بازمی گردد و از دید آنان فرقی بین عرب و عجم و کُرد وجود ندارد
استاد محمد علی مهتدی از روزنامه نگاران و تحلیل گران باسابقه و پیشکسوتی است که هم در حوزه ی دیپلماسی و هم در میدان فعالیت رسانه ای در اغلب کشورهای عربی، دارای سوابق طولانی است و مقالات فراوانی در این حوزه به زبان های عربی، انگلیسی و فارسی به رشته ی تحریر در آورده است. کردپرس در گفتگو با آقای مهتدی، جویای نظرات وی درباره ی  نقش عربستان سعودی در بحران سوریه شده است.
طی هفته های اخیر تحولات جدیدی در بحران سوریه به وقوع پیوسته است. در شرایطی که تلاش برای برگزاری نشست ژنو۲ ادامه دارد، فرمانده ی نیروی نظامی موسوم به ارتش آزاد سوریه (ژنرال سلیم ادریس) فراری شده و گروه مرکبی به نام جبهه الاسلام تشکیل شده و ظاهرا عربستان به دنبال آن است تا نقش خود را در هدایت مخالفین سوری برجسته تر کند. شما تحولات اخیر را چگونه ارزیابی می کنید؟
مهتدی: طی هفته های گذشته تحولات مهمی در سوریه روی داده است. یکی از مهم ترین این تحولات؛ اقدام عربستان سعودی برای ترکیب شش یا هفت گره تکفیری تحت عنوان الجبهه الاسلامیه یا همان جبهه ی اسلامی است. سعودی ها به دنبال آن هستند که به این نیروی جدید مشروعیت و قدرت بدهند و کاری کنند که این نیرو به عنوان نماینده ی عربستان در میدان جنگ سوریه حضور داشته باشد و قدرت به دست بیاورد. دومین تحول این بود که در منطقه ی باب الهوی در شمال غرب سوریه و در نزدیکی مرز ترکیه یکی از بزرگ ترین انبارهای سلاح و مهمات ارتش آزاد سوریه، به دست تکفیری های جبهه الاسلام افتاد. مسئول این انبار نیز از اقوام و بستگان ژنرال سلیم ادریس فرمانده ی ستاد ارتش آزاد بود که بدون درگیری، انبار را به تکفیری ها تحویل داد و از صحنه گریخت و شنیده شد که خود ژنرال ادریس نیز متواری شده و به قطر رفته است. این تحول از این جهت اهمیت دارد که زد و بندها و توطئه های قبلی را آشکار کرد. قاعدتا ارتش آزاد باید مقاومت می کرد تا انبار سلاح و مهمات به دست تکفیری ها نیفتد. احتمالا افرادی که زمینه ی آن را فراهم کرده اند که این انبار به دست تکفیری ها بیفتد، پول های هنگفتی از عربستان دریافت کرده اند و همه چیز را به افراطیون سپرده اند. در این حوزه اختلافات عربستان سعودی و قطر نیز مهم است. می دانیم که پرونده ی سوریه به دست عربستان افتاده و معنی ساده ی این قضیه این است که نقش قطر کمرنگ تر شده و با توجه به این که ارتش آزاد سوریه نیز به قطر وابسته بود، سعودیان می خواستند با تضعیف این نیروی نظامی، آخرین پایگاه قطری ها را بگیرند و این موضوع یکی از رسوایی های آمریکا را آشکار می کند. آمریکایی ها گفته بودند که سلاح های کشنده و سلاح سنگین در اختیار مخالفین رژیم سوریه نمی گذارند و این در حالی است که در این انبار، سلاح های کشنده و موشک های ضدتانک و ضدهواپیما به دست آمد که توسط آمریکا برای مخالفین ارسال شده بود و دروغ واشنگتن مشخص شد و به محض این که این انبار به دست تکفیری ها افتاد، آمریکا و انگلیس اعلام کردند که ارسال کمک برای مخالفین را متوقف کرده اند.
کردپرس: اصل رقابت عربستان سعودی و قطر در صحنه ی سوریه بر سر چیست؟ آیا رقابت های ریاض و دوحه پس زمینه ی قبلی دارد؟
مهتدی: بله. رقابت های این دو کشور، صرفا در میدان سوریه نیست و تاریخ مفصلی دارد. از چند سال قبل و از دوران حاکم قبلی قطر شیخ حمد بن خلیفه و کودتای او علیه پدرش، تحولاتی در قطر روی داد. او بر خلاف پدرش به دنبال آن بود که در سیاست های قطر، تصمیم گیری به صورت مستقل و دور از اراده ی عربستان سعودی باشد و این موضوع دقیقا به معنی آغاز رقابت با عربستان بود و معادله ی پیروی از برادر بزرگ تر به هم ریخت. یعنی اگر تا قبل از آن دوران عربستان خود را به عنوان برادر ارشد بر دیگر کشورهای عربی تحمیل کرده و حرف خود را بر کرسی می نشاند، در دوران جدید تحولات سیاسی قطر، ایبن معادله را تغییر داد و این سنت سیاسی از سوی حاکم جدید قطر ردّ شد و در مرزها نیز منجر به درگیری شد. بعد از آن نیز تاسیس شبکه ی تلویزیونی الجزیره بر این موضوع تاثیر گذاشت و این رسانه علیه عربستان سعودی حرکت کرد.
کردپرس: آیا رشد اقتصادی سریع قطر نیز در این روند تاثیر گذار بود؟
مهتدی: بله. قطر دارای منابع عظیم گاز است و با جمعیت اندکی که دارد، به درآمد ملی بالایی دست پیدا کرده و این مضوع سبب شده که دولت قطر قدرت اقتصادی فراوانی پیدا کند. اگر پیش تر عربستان سعودی با تکیه بر دلارهای نفتی خود حس می کرد در همه ی امور منطقه دخالت کند، هم اکنون قطر نیز به درآمد بالایی دست پیدا کرده و به دنبال آن است که در منطقه دارای نفوذ سیاسی و نقش منطقه ای بیشتری باشد. ما دیدیم که قطری ها بر اساس همین معادله، در تونس و لیبی و همچنین در مصر دخالت کردند و در حال حاضر قطر از اخوان المسلمین حمایت می کند و عربستان نیز حامی تکفیری ها است.
آمریکا و انگلیس قبلا مدعی بودند که اقدامات خود را در سوریه به گونه ای پیش می برند که سلاح و مهمات ارسالی، به دست نیروهای تکفیری نیفتد اما دست کم در باب الهوی قضایا به گونه ای پیش رفت که سلاح به دست تکفیری ها افتاد. عربستان سعودی در آستانه ی برگزاری کنفرانس ژنو۲ در حال تلاش برای کنترل هر چه بیشتر مخالفین سوری است و می خواهد آنان را به طور کامل زیر چتر خود جمع کند و آنان را به خود وابسته کند. در واقع عربستان هم به دنبال جذب ائتلاف مخالفین سوری به رهبری اخمد عاصی الجرابا است و هم این که در غرب به دنبال بازاریابی برای گروه تکیفیری جبهه الااسلام است و اظهارات آقای جان کری وزیر امور خارجه ی آمریکا و همچنین اظهارات رابرت فورد سفیر آمریکا در دمشق و عهده دار مهندسی ضدسوری در اروپا، اعتراف کرد که درخواست کرده با سران جبهه الاسلام مذاکره کند اما سران این گروه درخواست او را رد کرده اند.
کردپرس: سران جبهه الاسلام درخواست آمریکایی ها را برای مذاکره رد کردند. عربستان سعودی هم چندی پیش امکان عضویت در شورای امنیت به عنوان کشور ناظر را رد کرد. آیا بین این دو رویکرد، شباهتی می بینید؟
مهتدی: بله. این رفتارها به هم شبیه است و مساله این است که ائتلاف مخالفین سوری در خارج از سوریه، هیچ ارتباطی با گروه های مسلح داخلی ندارد. مثلا اگر نشست ژنو۲ تشکیل شود و تصمیم بگیرند که آتش بس اعلام کنند، کسانی که در داخل سوریه در حال جنگ علیه رژیم هستند، ائتلاف را به عنوان نماینده ی خود نمی پذیرند که از آنان تبعیت کرده و بلفرض پیمان آتش بس را قبول کنند و حاضر نیستند به دستور و درخواست جربا عمل کنند. لذا عربستان سعودی تلاش می کند تا این ها را به هم وصل کند و کاری کند که با تجمیع گروه های تکفیری مسلح داخل سوریه، آنان را به ائتلاف متصل کند. اگر گاهی مخالفین اعلام می کنند که حاضر به مذاکره و حضور در ژنو۲ نیستند،؛ معنای دقیق چنین مواضعی این است که عربستان می خواهد قمیت آنان را بالاتر ببرد و امتیازات بیشتری برایشان بگیرد و معارضین سیاسی و نظامی را به هم برساند. اما این موضوع به همین سادگی نیست. چرا که نیروهایی که در خاک سوریه در حال جنگ علیه رژیم اسد هستند، فقط عبارت از جبهه الاسلام نیست و داعش و النصره و چندین گروه دیگر هم آن جا حضور دارند که وابسته به القاعده اند و ما با این سوال روبرو می شویم که آیا داعش و النصره با عربستان ارتباط دارند یا با آمریکا؟ اگر با عربستان ارتباط ندارند؛ پس معنای آن این است که ائتلاف مخالفین نمی تواند حرف خود را بر کرسی بنشاند و اگر هم قبول کنند که ارتباط دارند، پس این موضوع نشان می دهد که ادعاهای آمریکا در مورد مبارزه با ترور و القاعده صحت ندارد و نهایتا همه ی آنان به هم متصل هستند. خود این موضوع یک تناقض جدی است. چگونه است که چند گروه افراطی و تکفیری را جمع می کنند که یک رژیم سکولار را به زانو دربیاورند؟ همه ی این ها سوال ها و تناقضاتی است که نشان می دهد اقدامات غلطی در آن جا صورت گرفته که بحران را پیچیده تر کرده است.
کردپرس: استاد! به نظر می رسد یک تناقض دیگر نیز وجود دارد. می دانیم که احمد عاصی الجرباء از افراد مورد اعتماد عربستان سعودی و نزدیک به عربستان است و انتخاب ایشان به عنوان رییس ائتلاف نیز به اصرار سعودی ها بود. در این شرایط، آیا با تضعیف ارتش آزاد سوریه و عَلَم کردن گروه تکفیری ترکیبی جدید جبهه الاسلام، خود ائتلاف نیز تضعیف نمی شود؟
مهتدی: اگر بخواهیم به دنبال تناقض بگردیم به مواد دیگری نیز می رسیم. مثلا هسته ی مرکزی جبهه الاسلام نیز یک گروه تکفیری به نام  احرار الشام است که تفاوتی با النصره ندارد.
کردپرس: می دانید که یکی از هفت گروه ترکیب شده ای که جبهه الاسلام را تشکیل داده اند، کردهای سلفی بوده اند. آیا این مساله نیز برای عربستان سعودی مهم بوده است؟
مهتدی: بله. آنان می خواهند نشان دهند که در گروه جبهه الاسلام از هر گروه و طبقه ای نماینده وجود دارد و به همین خاطر بخشی از کردها را نیز در این گروه وارد کرده اند که بگویند همه ی مولفه های ملت سوریه را با خود همراه کرده اند و البته که چنین نیست چرا که در سوریه چندین گروه دینی و مذهبی و قومی وجود دارد و جبهه الاسلام نمی تواند نماینده ی همه ی اجزای ملت سوریه باشد. ارتش آزاد سوریه قبلا هم وجود ملموس و واقعی نداشت و در حد یک اسم باقی مانده بود. گروه های مسلح در مناطق مختلف سوریه نام خود را ارتش آزاد سوریه گذاشته و با گرفتن پول و اسلحه و امکانات دست به هر اقدامی می زدند و به دنبال آدم ربایی و راهزنی و باجگیری بودند و کار آنان عملا تمام شده است و ائتلاف نیز نمی توانست آنان را کنترل کند یا روی آنان سرمایه گذاری کند . حالا عربستان تصور می کند که می تواند با تجمیع و ترکیب این گروه ها، می تواند آنان را کنترل کند و با توجه به وابستگی جربا به عربستان، در حال حاضر این تصور نزد مقامات سعودی به وجود آمده که در ژنو ۲ کارت های بیشتری برای بازی و چانه زنی در دست دارند.
کردپرس: در هم شکسته شدن ارتش آزاد سوریه تا چه اندازه به نفع دولت بشار اسد است؟
مهتدی: ارتش آزاد در واقع با اقدامات تبلیغاتی و رسانه ای الجزیره مطرح شد و قطر از آنان حمایت کرد و اساسا چیزی به نام ارتش سازماندهی شده و منظم وجود خارجی نداشت. آنان به ضرب و زور رسانه این گروه را تاثیرگذار معرفی می کردند. الان اغلب اعضای تکفیری های جبهه الاسلام از بیش از هشتاد کشور از لیبی، چچن، اروپا، افغانستان و سایر کشورها به سوریه آمده اند و نماینده ی مردم سوریه نیستند. قاعدتا این تابلو به نفع دولت سوریه است و می تواند اعلام کند که سوریه نه با گروهی از مخالفین داخلی بلکه با تروریست های خارجی القاعده در حال جنگ است و نظام بین الملل نیز باید کمک کند که این بحران هر چه زودتر خاتمه پیدا کند.
کردپرس: آیا سران عربستان سعودی دست به یک قمار زده و از نتایج احتمالی اقدامات خود بی خبر هستند یا این که پای یک استراتژی حساب شده در میان است؟
مهتدی: شواهد موجود و تجارب پیشین نشان می دهد که عربستان سعودی در تصمیم گیری های خود معمولا حسی و آنی عمل می کند و دارای دوراندیشی و آینده نگری نیست. ما اقدامات و تصمیمات کوتاه مدت و خطرناک عربستان را قبلا هم دیده ایم. به خاطر داریم که در سال ۲۰۰۶ عربستان خیال می کرد که اسراییل می تواند ظرف چند روز حزب الله لبنان را از بین ببرد اما چنین نشد و محاسبات ریاض غلط از آب در آمد.  در عراق و خلیج فارس نیز عربستان سعودی همواره سریع، حساب نشده و دور از آینده نگری تصمیم گرفته و چندی پیش نیز سعودی ها اعلام کردند که می خواهند بین اعضای شورای همکاری خلیج فارس یک اتحاد جدید به وجود بیاورند که هیچ اقدامات مقدماتی و هماهنگی لازم برای آن صورت نگرفته بود و این اقدام نیز به شکست منهتی شد و در کل عربستان بر اساس خشم و عصبانیت و رویکرد عاطفی تصمیم می گیرد و در مورد سوریه نیز وضعیت میدانی نشان می دهد که جبهه الاسلام و شورای ائتلاف مورد حمایت عربستان، نمی تواند در ژنو۲ تاثیرگذار باشند. عملیات میدانی داخل سوریه به گونه ای است که نظامیان تحت فرمان بشار اسد پیشروی کرده و نیروهای تکفیری نمی توانند نتیجه ای به دست بیاورند.
کردپرس: به نظر شما عربستان سعودی، نهایتا به چه چیزی رضایت می دهد؟ سقف توقعات عربستان چیست؟
مهتدی: سعودیان به چیزی کمتر از سر بشار اسد رضایت نمی دهند. آنان به هر دری می زنند که چه از راه نظامی و چه از طریق سیاسی، دولت بشار اسد را سرنگون کند.  دلیل این امر نیز هیچ ربطی به منافع و مصالح ملی عربستان یا امت اسلام ندارد. به نظر من دلیل این امر به خشم سران سعودی از بشار اسد بازمی گردد. بشار اسد در کنفرانس سران عرب در شرم الشیخ از سران سعودی با عبارت «اَنصاف الرجال» یا مردان نصفه نیمه یاد کرد و مواضع آنان در خصوص مساله ی فلسطین را به باد انتقاد گرفت. سران سعودی بر اساس تفکرات قبیلیه ای خود چنان از بشار خشمگین شده و کینه به دل گرفته اند که حاضرند با شیطان همکاری کنند و با اسراییل روی هم بریزند تنها به این قیمت که انتقام خود را از رییس جمهور سوریه بگیرند و رژیم او را سرنگون کنند. همه ی این تصمیمات و رفتارهای سعودی از سر خشم است. این اقدامات در محاسبات سیاسی و دیپلماسی جایی ندارد و نمی توان با پول و سلاح به همه ی مقاصد رسید. دیپلماسی هنر دستیابی به آن چیزی است که ممکن و قابل دسترسی است. اما سران سعودی فکر می کنند که می توانند با انفجار، ترور، قتل عام و آدمکشی به مقاصد ناممکن خود دست پیدا کنند. 
هم اکنون شرایط منطقه نشان می دهد که آمریکا نیز دچار مشکلات پیچیده ای شده است و آمریکا و انگلیس  فعال مایشاء نیستند و کشورهایی همچون ایران و کشورهای بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی )، در معادلات بین المللی قدرت و جایگاه ویژه ای پیدا کرده اند و شرایط موجود نشان می دهد که عربستان به دنبال سراب و توهم افتاده است.
کردپرس: نیروهای افراطی داعش در مناطق کردنشین سوریه، تنها ظرف چند روز بیش از سیصد تن از شهروندان کُرد را ربوده و آنان را به مکان نامعلومی منتقل کرده و حضور این دسته از نیروهای افراطی در مناطق کردنشین، یک تهدید امنیتی جدید علیه جان و مال و نوامیس کردها به شمار می آید. به نظر شما این اقدامات نیروهای افراطی، با دیدگاه های شوونیستی عربی ارتباطی دارد؟ آیا آنان به خاطر تاسیس خودگردانی کردهای سوریه دست به چنین اقداماتی می زنند؟
مهتدی: خیر. اساسا نیروهای افراطی و تکفیری نظیر داعش، عقیده ای به مسائل عربی و قومی ندارند و در فاز چنین نظریاتی نیستند و اگر مشکلاتی هم برای کردهای شمال سوریه ایجاد می کنند، دقیقا به خوی وحشیانه و ضدانسانی آنان بازمی گردد و از دید آنان فرقی بین عرب و عجم و کُرد وجود ندارد و هر کسی که مخالف اندیشه های آنان باشد، کافر به شمار می آید و می توانند خون او را بریزند. به همین خاطر من بر این باورم که عملیات نیروهای افراطی نظیر داعش در شمال سوریه اهداف دیگری دارد. به عنوان مثال آنان به دنبال این هستند که در شمال شرق سوریه و دیرالزور، ارتباط مناطق کردنشین با شمال عراق را قطع کنند و در عراق نیز به دنبال نفوذ هستند و می خواهند کردهای سوریه و کردهای عراق ارتباط نداشته باشند و علاوه بر این مرز سوریه و ترکیه را نیز در کنترل خود بگیرند. همچنین داعش به دنبال کنترل مناطق نفتی سوریه است و کردها نیز مانعی در برابر پیشروی های داعش به شمار می آیند و به همین خاطر با دست زدن به جنایات و اقدامات خشونت آمیز تلاش می کنند کردها را به وحشت بیاندازند اما با این حال نیروهای کُرد هم در برابر آنان مقاومت کرده اند و ضربات فراوانی بر نیروهای داعش وارد کرده اند.
گفتگو: محمدعلی دستمالی/ خبرگزاری کردپرس