چکیده : مقاله پیش رو بررسی مسأله تکفیر که یک معضل فکری در جهان اسلام میباشد پرداخته است . و دراین راستا بررسی ریشه های پدیده تکفیر و سیر تحول آن با توجه به بستر رخداد و عوامل ریشه های موجده آن ،رویکرد اصلی بحث را تشکیل می دهند ، مقاله نشان می دهد که مسأله تکفیر از ابتدای تاریخ اسلام همواره وجود داشته است . این اندیشه بر بنیان های متعددی چون بنیان حدیثی ، فکری ، عقیدتی ، وتعصب استوار گشته است . پس از شناسایی این ریشه ها راه حل هایی چون باز خوانی مفهوم اسلام و تعیین حدود اسلام از جمله راه های ارائه شده دراین مقاله برای تعدیل و اصلاح تفکر تکفیری است . کلید واژه ها : تکفیر ، ریشه های تکفیر ، علاج تکفیر ، تعدیل اندیشه تکفیری .طرح مسئلهیکی از مهمترین مشکلات جهان اسلام در همه ادوار گذشته و نیز در عصر حاضر مسأله تکفیر است ، آنجا که گروههای مختلف با تمسک به مبانی تفکرات خاص خود ، دیگر مسلمانان را کافر قلمداد کرده و می کنند . اگر بنا باشد که این دست تفکرات ،شاخصی بر دینداری و دخول دراسلام باشد ، دراطراف آن اجماع مرکبی بر کفر و بی دینی تمام مسلمانان پدید آید که آثار مخرب و زیان بار آن بسیار گسترده و وحشتناک است . مقاله پیش رو به بررسی این معضل فکری در جهان اسلام می پردازد ، زیرا به رغم اینکه فقها تکفیر مسلمانان را حرام دانسته و اصل را بر بقای او بر اسلام می دانند ، مگر اینکه خلاف آن با دلیل ثابت و محرز گردد . گواهیم که برخی مانند وهابی ها و داعشی ها به آسانی و به ناروا مخالفین خود را تکفیر می کنند ، تکفیری هائیکه ریشه در جهل ، تعصب و برخی از عوامل دیگر داشته و آثار زیان بار آن از جمله خشونت های فرقه ای براهل فن پوشیده نیست . این درحالی است که دین اسلام همواره بر استحکام جامعه اسلامی تأکید داشته و تعالیمی را در قرآن و حدیث ارائه داده ((و لا تکونو کالذین تعرفوا واختلفوا من بعد ماجاء هم البینات و اولئک لهم عذاب الیم )) آل عمران آیه 104)انماالمومنون اخوه فأصلحوا بین اخویکم و اتقوالله لعلکم ترحمون ، حجرات آیه 10)) ارائه داده که اگر به درستی فهمیده شود ، بدون شک در جلوگیری از بروز اندیشه تکفیری بسیار موثر است ، به نظر می رسد که ارائه واقعه چهره تکفیر در بین پیروان مذاهب اسلامی اعم از سنی و شیعه و تهذیب اصیل دینی و فقهی از آن و شناسایی عوامل موثر در بروز ذهنیت های تکفیری و ارائه راه حل های مناسب می تواند به تعدیل و اصلاح فکری و رفتارهای عینی کمک نماید .واژه شناسی تکفیر واژه تکفیر ، مصدر باب تفعیل از ماده کفر است در لغت براین واژه چندین معنا گفته شده است .ابن منظور در لسان العرب می گوید : اصل کفر پوشاندن شییء است . کافر را کافر می گویند ، چون کفر همهقلب اورا پوشانده است ، تکفیر آن است که کسی به برادر مسلمان خود بگوید : ای کافر ، دراین صورت ، کفربه یکی از آن دو بر می گردد زیرا نسبت دادن کفر به برادر مسلمان یا راست است و یا دروغ و اگر راست گفته که خوب و اگر دروغ گفته به واسطه تکفیر برادر مسلمان کفر به خود وی بر می گردد . (( ابن منظور 5/146-150))تکفیر را در پوشاندن گناه آورده است همچنین تکفیر را به معنای نسبت دادن کفر به دیگران . کافر نامیدن آنان آورده و این همان مفهوم اصطلاحی تکفیر است . بنابراین تکفیر در معنی مصطلح مورد بحث نسبت دادن کفر به دیگری و کافر شمردن او است .حربه تکفیر و ریشه های تکفیراصول اعتقادات اسلام به اتفاق همه دانشمندان اسلامی از هر مذهب و مسلک عبارت است از : توحید ، نبوت ، معاد در همه مذاهب اسلامی فقط اعتقاد به این سه اصل پایه و اساس و ملاک مسلمان بون یک فرد شناخته شده و انکار یکی از آنها (( مستقیم یا غیر مستقیم )) و یا تنها اعتقاد نداشتن به آن خروج از اسلام تلقی شده است .البته در هریک از مذاهب برای اینکه کسی پیرو مذهب بشمار آید عقائد دیگری هم شرط است . اما در مسلمان بودن شخص و اینکه پیکره ای از امت بشمار آید دخالت ندارد . روشن است که چنین اندیشه ای تا چه اندازه می تواند در ایجاد جو تفاهم و دوستی و اتحاد و برادری در بین مسلمین و بلند نظری در برخورد با افکار و آراء گوناگون و آشکار شدن حق و حقیقت موثر بوده و ریشه بیساری از اختلافات و کینه توزیها را بخشکاند . ولی متأسفانه گروههای تکفیر معاصر که بحق مولود استکبار جهانی هستند ، تصور میکنند آنچه که خود بدان معتقدند جزو اصول اعتقادی اسلام است و باید ملاک کفر و اسلام دیگران قرار گیرد . در نتیجه بجای برخورد صحیح و منطقی با آراء مخالف و پیشه کردن طریق استدلال و برهان به حربه اتهام وتکفیر روی آورده پاسخ می دهند وحتی به این عمل خویش بعنوان نوعی از تعصب دردین و حمایت از آن افتخار می کنند . و مخالفین خود را بطور وحشتناک شکنجه ، آزار و اذیت و در نهایت ناجوانمردانه بقتل می رسانند و بعضاً در بازار برده فروشان آنها را خرید و فروش میکنند . که نمونه آن را در موصل مشاهده کردیم . در حال حاضر نیز یکی از عوامل فتنه گری در دنیای اسلام جریان سلفی تکفیری است . قرائت آنان از سنت نبوی ( ص) و برداشت های ظاهر از آیات قرآن باعث شده تا مخالفان عقیدتی خود را تکفیر نمایند .راههای تعدیل و علاج اندیشه تکفیری1- بازخوانی مفهوم اسلام و تعیین حدود اسلام از جمله راههای موثر در تعدیل اندیشه تکفیری ، بازخوانی مفهوم اسلام و تعیین حدود اسلام است . این مسئله از طریق بازگشت به قرآن و سنت نوید بخش آن است که پیروان مذاهب اسلامی تا زمانی که دراین چهار چوب قرار دارند ، مسلمان تلقی شوند و تکفیر آنان نا صواب دانسته شود . مفهوم اسلام در قرآن ، تسلیم بودن در برابر خداست . (( فان حاجوک فقل أسلمت وجهی لله و من ابتعن و قل للذین اوتوالکتاب و الامیین أأسلمتم فإن اسلمو فقد اهتداو و ان تولو فانما علیکالبلاغ و الله بصیر بالعباد سوره آل عمران آیه 19 ))فقها در مفهوم کفر می گویند : کافر کسی است که خدا و رسول یا ضروریات دین را انکار کند بنابراین مرز بین اسلام و کفر ، اقرار به شهادتین از یک سو و انکار و ترک آنها از سوی دیگر است این مقدار موجب حصول اسلام و یا کفر در افراد می باشد و غیر آن موجب تکفیر نیست و اختلاف مذهبی است .2- تبیین ضرورت دینی و تفکیک آن از ضرورت مذهبی از دیگر راههای موثر در تعدیل اندیشه تکفیری تبیین ضرورت دینی و تفکیک آن از ضرورت مذهبی است . ضرورت دینی امری است که از دین بودنش برای همه بدیهی است و معلوم است و نیاز به دلیل ندارد از باب مثال از میان اصول باور به یگانگی خدا ، معاد و رستاخیز و راستی پیامبری پیامبران و فروعی چون وجوب نمازهای یومیه که انکار آنها موجب کفر می شود . از طرف دیگر ضرورت مذهب به عقاید مربوط به مذهب خاص اطلاق می شود که فقط برای پیروان همان مذهب ضروری است . و انکار آنها به خروج از همان مذهب منجر می شود . و موجب کفر نمی گردد . مسائلی همانند اعتقاد به عصمت امامان معصوم )) علیهم السلام از نظر امامیه و یا اعتقاد به عدالت صحابه از نظر اهل سنت از ضروریات این مذاهب است که انکار آنها موجب خروج از دین نیست و به کفر نمی انجامد امام خمینی ( ره ) اعتقاد به خداوند متعال و وحدانیت او و رسالت رسول الله ( ص )و یا شهادت به انان را در مفهوم اسلام دخیل میداند اما عقیده به ولایت را از واضحات مذهب امامیه می داند ( امام خمینی کتاب الطهاره 3/316-315 ) ایشان در عبارت دیگری می فرمایند : امامت به معنایی که نزد امامیه مطرح است از ضروریات مذهب و منکر آن خارج از مذهب است و نه از اسلام (( کتاب الطهاره 3/325)) . ائمه اهل سنت : تکفیر مسلمانان را حرام و هیچ مسلمانی را بخاطر نوع اعتقادی که دارد تفسیق و تکفیر نمی کنندو اختلاف جزئی را موجب تفسیق مخالفان نمی دانند ابن خرم فتوای حرمت تکفیر مسلمانان را از بزرگانی مانند ابن ابی لیلی ، ابوحنیفه ، امام شافعی ، احمد و مالک سینان ثوری و داودبن علی نقل می کنند دلیل این مطلب را اجماع می داند و می گوید نباید هیچ مسلمانی تکفیر شود این عقیده تمام اندیشمندان صاحب رأی است .3- آمیختن عقیده و فکر با اخلاق از دیگر راههای موثر در تعدیل اندیشه تکفیری ، آمیختن عقیده و فکر با اخلاق و ترویج فضائلی همچون مدارا تسامح مذهبی در مواجه با رقبای مذهبی مخالفان است بدون تردید این آمیختگی بینش و روش انسان را نسبت به مخالفان تغییر می دهد و به تحمل آنان و پرهیز از طرد و تکفیر منتهی می شود . در اهمیت اخلاق حسنه و نقش آن در تألیف قلوب ، همین بس که قرآن کریم راز جمع شدن مردم در اطراف پیامبر را نرم خویی و مدارا و مهربانی ایشان معرفی کرده است ((بمارحمه من الله لنت لهم و لو کنت فطناً علیظ القلب لا نفضواً من حولک فاعف عنهم و استفز لهم و شاورهم فی الامر فاذا غرمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین آل عمران آیه 159 با نگاهی به دیدگاه فقهای مذاهب4- مختلف اسلامی ، نوعی هم راهی و هم دلی بین ایشان را بر سر محور مدارا که تنها عامل تکامل اخلاقی و معنوی جامعه اسلامی و اقتدار آنان است به اثبات می رساند . الف : غزالی راه بر طرف شدن ناهنجاری های جامعه اسلامی و از هم گسیختگی آن را در روی کرد مدارا یی بین مذاهب اسلامی پی جویی می کند . ب : شیخ محمد عبده تجلی ایمان واقعی را در وحدت و یگانگی مردانه و با استناد به قرآن پی گیری اختلافات مذهبی را برای توجیه نزاع های عملی و خشونت با مخالفان روش شیطانی و تبعیت از او می شناسد . ج :علامه شرف الدین نیز اتحاد و همبستگی مسلمانان را یک حکم و اصل دینی دانسته و با استناد به احادیث درباره مسلمان بودن گوینده شهادتین و حرمت اهل قبله به ایجاد زمینه مساعدی برای طرح مباحث مدارای بین مذهب می پردازند . د : سید جمال الدین نیز یک مصلح ساخت گرای اسلامی بود که تمامی تلاش خود را مصروف ساختن نظریه وحدت اسلامی ، مدارای بین مذاهب نمود و به همین دلیل که دست بیک نهضت فکری ، اجتماعی عظیمی زد .ه:آیت بروجردی ( ره ) با در پیش گرفتن روش استنباطی ومبانی اجتهادی جدیدی باعث علاقه مند شدن فقهای اهل سنت به فقه شیعه شدند که این خود گامی بزرگ در جهت مدارا بین مذاهب بود . و : امام خمینی (ره) نیز مدارا را یک اصل مهم اخلاقی و یک ضرورت عمده کاربردی و راه گشا در جامعه اسلامی و در حکومت مردمی دینی معاصر می دانستند . ز :مقام معظم رهبری حضرت آیت اله خامنه ای نیز اتحاد بین مسلمانان را یک امر ضروری و لازم دانسته و همیشه در سخنرانی هایش تأکید فرموده اند آنچه مسلمانان را امروز تهدید میکند اختلاف و تفرق است .ح : امام ابوحنیفه ( ره) معتقد است که می توان در احکام شرع از مذاهب فقهی دیگر نیز تقلید کرد .وهبه زحیلی ، آثات الحزرب فی الفقه الاسلامی صفحه 9 اهمیت مدارا نزد ابوحنیفه به حدی است که به پیروان خود اجازه اقامه نماز جماعت همراه با مخالفان مذهبی داد و اقتداء به آنان را و لو اینکه نمازشان را باطل بداند شروع و درست می شناسد . تبلور روح آزادگی و آزادی عقیده در بینش و مشی ابوحنیفه تا آنجا پیش رفت که وی جایگاه متفکران اسلامی را در حوزه عقاید همان جایگاه فقهاء در حوزه احکام دانست .ط:امام مالک برای پیشوای بزرگ مکتب اهل بیت ( ع ) وبه مذهب شیعه جعفری احترام وافر قائل بوده و درباره ایشان می فرماید : مارأت عین ولا سمعت اذن افضل من جعفر الصادق فضلاً و علماً و درعاً .ی: امام شافعی : زندگی امام شافعی سراسر بیان کننده لزوم تعانل ومدارا و حرمت گذاری براندیشه ها و افکار و حفظ قداست بزرگان است و از دیدگاه وی نیز تقلید مردم از مذاهب مخالف فقهی جائز و نیز شرکت در نماز جماعت به امامت مخالفان مذهبی مشروع می باشد .ق : امام احمد به اعتقاد وی امامت جمعه و جماعت مخالفان مذهب و پیرو مذهب فقهی و کلامی مخالف از دیدگاه وی بلا اشکال است و نماز آنها صحیح و شرکت نکردن در نماز جماعت به بهانه اختلاف مذهبی بدعت و ناپسند است .وقتیکه استکبار جهانی متوجه می شود که تمام مذاهب اتفاق نظر دارند و نمیتوان در صفوف آنها رخنه کرد، در مقابل وهابیت ، سلفیت تکفیری و داعشی و بهائیت را پرورش میدهد و آنها را از نظر عقیدتی ، فکری ، مذهبی بجات مسلمانان می اندازد و مخالفان خود را منحرف می خوانند و آنان را تفسیق و تکفیر می کنند و در نهایت آنها را مهدورالدم می دانند و ااسفاکه تاریخ اسلام گواه صدق این واقعیتهای تلخ و خشونت بار است سوگمندانه باید گفت که این پدیده شوم تاکنون استمرار یافته است اندیشه های افراطی و تعصبات جاهلانه وهابیان خشک مغز مسلمانان غیر وهابی را کافر و منحرف می دانند وظیفه عالمان دل سوز سنی و شیعه است به مشترک خود توجه کنند از مخالفتهایی که باعث تفرقه شود دست بکشند و افراطیان اعم از سنی و شیعه را به مردم معرفی کنند و اهداف شوم و پلید آنها برای مسلمانان تبیین کنند و سکوت و سکون خود را بشکنند زیرا سکوت دراین موارد مایه تباهی است همچنانکه امام شافعی رضی اله عنه می فرماید :انی رایت وقوف المایفسده ان صاح طاب و ان لم یجرلم یطب ولاسد لولا فراق الارض ماافترست و السهم لو لافراق القوس لم یصب و الشمس لووقفت فی الفلک دائمه لملها الناس من عرب و من عجم نتایج1- منطق اسلام بر اجتناب از تکفیر است ، مگر مواردی که مبنای صحیح دینی بر آن وجود داشته باشد .2- علل ریشه های بروز اندیشه تکفیری را باید در پنج محور شامل بنیان های حدیثی ، فکری ، عقیدتی ، تعصب و جهل جستجو کرد .3- هر گونه اصلاح در زمینه اندیشه تکفیری که هم زمان تحول دو نگرش صورت پذیرد ، در غیر این صورت امیدی به اصلاح نیست .تبیین صحیح مفهوم اسلام و کفر و تبیین حدود اسلام در تعدیل اندیشه تکفیری موثر است مقر به شهادتین ، مسلمان است و تا زمانیکه انکار مبانی ضروری دین نکرده تکفیر او جائز نیست .4-تبیین ضرورت دین و تفکیک آن از ضرورت مذهبی در کنار مدارا با مخالفان راه حل های مناسبی در تعدیل اندیشه تکفیری است .منابع : قرآن – ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه – ابن اثیر علی بن محمد کامل فی التاریخابن حنبل ، احمد بن محمد ، المسند – ابن منظور ، محمد بن مکرم – طباطبایی ، محمد حسین المیزان فی تفسیرالقرآن – طبری محمد بن جزیر ، تاریخ طبری – مطهری ، مرتضی ، عدل الهی
پایگاه اطلاع رسانی کرد نور آخرین اخبار روز ایران و جهان
