قرآن ، سند چشم انداز وحدت اسلامی

چکیده : اتحاد امت اسلامی و پیروان مذاهب آن در هر زمانی از ارکان تثبیت کننده حاکمیت اسلام بوده است.انسجام و وحدت کلمه و اهتمام به مشترکات بین مذاهب به عنوان مؤلفه های اصلی ایجاد و تحکیم وحدت همراه با شناخت زمان و درک موقعیت و نیز تبیین دقیق و معرفی آن به مسلمانان ، از وظایف عالمان و اندیشمندان مسلمان در هر زمانی ؛ از گذشته تا اکنون و آینده می باشد.فعلیت بخشیدن به این اندیشه و آرمان والا ، در مرحله نخست مستلزم شناخت مبانی مشترک و همچنین عوامل تفرقه انگیز است که بتوان با تقویت باورهای مشترک و بزرگنمایی آن مجال قدرت و اثرگزاری را ازعوامل تفرقه زا گرفت. آرمان بزرگ همه مسلمین و آرزوی نهایی پیشوایان و دلسوزان اسلام ، اتحاد و وحدت امت بزرگ اسلامی حول محور دین است. در این راه هم ، تلاشهای گوناگون و مجاهدت های بسیاری نیز صورت پذیرفته است.مجاهدت هایی که بعضاً با بذل جان در حافظه ی تاریخی اسلام به ثبت رسیده است.بنیان نهادن بنای عظیم وحدت بر پایه هایی بس بزرگ استوار است که تمام آنها در شمار ضروریات دین و از اصول مشترک فی ما بین همه مذاهب اسلامی بشمار می آیند که از آنجمله می توان اشاره کرد به : *اصول اعتقادی : شامل توحید ، معاد ، نبوت ، ایمان به انبیای الهی ، ایمان به کتابهای آسمانی و ایمان به ملائکه. *اصول اخلاقی : مانند برادری و اخوت ، مودت ، تألیف قلوب . *اصول عبادی : مانند تسلیم شدن در برابر فریضه نماز ، جهاد ، حج ، روزه *اصول فرهنگی : مانند وحدت قبله و ” وحدت کتاب ” . به اعتقاد و اتفاق جمیع امت اسلامی شکی در الهی بودن آیات قرآن و کلام خداوندی بودن آن نیست . بنابراین بدون تردید اصلی ترین و یکی از بزرگترین منابع و مراجع عظیم و محکمی که می توان به پشتوانه آن ضرورت و راهکار ایجاد وحدت و انسجام اسلامی را از آن استنباط نمود و بر اشاعه آن نیز تأکید کرد ، همانا کتاب خداوند علیم ، قرآن کریم است. این یک حقیقت آشکار است که تلاش برای تحقق وحدت ، فی نفسه امری پسندیده و شایان اهتمام است. اما همین طی مسیر، خود از پراکندگی و گوناگونی بی بهره نشده است.گزارش ها از وضعیت موجود امت اسلامی حاکی از آن است که جامعه اسلامی در حال سپری کردن تغییرات ، چه مطلوب و خوشایند و چه نامطلوب و ناخوشایند ؛ به صورت لحظه ای است و از مقطع زمانی سده و دوره های چند ده ساله عبورکرده است.شایدبعنوان مثال بتوان اشاره کرد که یکی از مهمترین عوامل در جهت سرعت بخشی به این تحولات در جوامع اسلامی ، وجود وسایل ارتباط جمعی و رسانه های مختلفی است که حضور و نقش آنها را در این عصر موسوم به عصر تکنولوژی و ارتباطات نباید نادیده گرفت. این مهم می طلبد تا راه را برای هر گونه وحدت رویه با هدف رسیدن به وحدت حقیقی مهیا سازیم و عوامل کاهنده شتاب را در این میان مدیریت و یا حذف نماییم.این امر در گرو تدوین نقشه راه و برنامه جامع مناسب با تغییرات روز بوده تا بر اساس آن آسیبها و فرصت های موجود برای تحقق راهکار عملی وحدت را شناسایی و در قالب نسخه مورد اتفاق به مرحله اجرا درآوریم. در این نوشتار سعی شده است تا با استناد به آیات قرآن کریم بعنوان مبنای تقریب و وحدت اسلامی در ساختار یک مقاله تحلیلی – نظری ، در خصوص امر خطیر وحدت و لزوم آن بویژه در عصر کنونی ، « قرآن ، سند چشم اندازوحدت اسلامی » ؛ بعنوان یک موضوع و پیشنهاد معرفی گردیده وپاره ای از استنادات موجود در راه تدوین سند فوق الذکر را به دلالت آیات سراسر نور قرآن کریم ، این کتاب وحدت معرفی و مورد بحث قرار دهد . سیری اجمالی در آیات کلام الهی ، به روشنی کلید واژه های اصلی مرتبط با وحدت را مشخص کرده و تک تک آنها را ذکر می کند.کلید واژه هایی که هم علت است و هم درمان .از قبیل : اعتصام بحبل الله ، دین ، وحدت ، امت اسلامی ، تفرقه ، تنازع ، تعارف ، مودت ، تألیف قلوب و … در ادامه این مقاله به ذکر و بسط سر فصلها ی مرتبط با موضوع خواهیم پرداخت. مقدمه: تجربه تاریخی بشر ثابت کرده است که در هر زمان و هر مکانی که پیروان یک ایدئولوژی و یا طرفداران یک مکتب در وفاق ، همدلی و وحدت عمل و تفریق دوست و دشمن اتفاق نظر و عمل داشته اند ، از دوام ، استواری و اقتدار بیشتری برخوردار بوده اند.قطعا هدایت کشتی نجات این امت واحده بی حضور یک ناخدا و رهبر آگاه و هدایتگر میسور نبوده و امری ناممکن می نماید و چه رهبری شایسته تر از محمد رسول الله ( ص ) و چه دینی کامل تر از اسلام بعنوان حبل المتین و عامل اتحاد اسلامی. واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا واذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداء فألّف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً آل عمران / 301 سراسر معجزه جاوید آن حضرت (ص) ، یعنی قرآن کریم ، سرشار از اشارات و تأکیدات مبتنی بر لزوم وحدت و جلوگیری از تفرق امت است.وحدتی که آن را برخاسته از فطرت پاک و سرشت آدمی می داند. فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها روم / 10 بحث از وحدت از دیدگاه های مختلفی قابل بررسی و تحقیق نظر است اما در این بین آنچه بعنوان ام الدلایل و صدرالمصادر خودنمایی می کند ، کتاب الهی قرآن است.در این گفتار تلاش شده است تا با گردآوری آیات موضوعی وحدت و دسته بندی آنها بر اساس مدل تحلیلی – کاربردی جهت تدوین سند چشم انداز وحدت قرآنی ، گامی هر چند کوچک در راه عملی نمودن آرمان والای پیامبر خاتم حضرت محمد المصطفی (ص) که همانا وحدت بی نظیر عملی و الگویی مسلمین در سراسر جهان است ، برداریم.اشاره به وحدت در آیات قرآن ، اجتماعی از تاکید و هشدار است که با تجزیه موارد و طبقه بندی داده های قرآن ، ریشه های عدم وحدت و تفرقه شناسایی و معرفی می شوند و زمینه ظهور و بروز نهایی وحدت واقعی را نشان می دهد. چیستی و تعریف وحدت وحدت در مقابل تفرقه ، از دو منظر لغوی و اصطلاحی تعریف می گردد. البته پر واضح است که در علوم مختلف از جمله علوم انسانی و معارفی بین تعریفِ لغوی و اصطلاحی یک مفهوم ، نسبت پذیرفته شده ای موجود است.این سنخیت بین معنای لغوی و اصطلاحی واژه ی ” وحدت “هم نمود پیدا می کند. . تعریف لغوی وحدت در لسان العرب چنین آمده است: الوحدة فی المعنی التوحّد . ( یعنی وحدت در معنا برابر است با یکی شدن ) باز در تعریف اتحاد هم آمده است : صیرورة الشیئین الموجودین شیئاً واحداً ( یعنی دو چیز موجود به یک چیز تبدیل گردد ) و اما از نظر اصطلاحی وحدت به معنای انفراد آمده است یعنی چیزی که بطور مطلق عاری از هر جزئی است و در هر موجودی قابل مصداق است. بعنوان نمونه این مفهوم را در مورد خداوند متعال و انسان بررسی می کنیم. وحدت اگر در توصیف خداوند ذوالجلال بکار گیری شود بدین معناست که ذات الله تعالی دارای وحدت وجود است و از تجزّی و تکثّر کاملاً به دور می باشد.ولی اگر در مورد انسان و وحدت او استفاده گردد بمعنای همدلی و همفکری و داشتن وحدت مشی با وجود داشتن اختلافات فکری و سلیقه ای است و نتیجه آن رعایت مصالح و حقوق یکدیگر و ادای احترام متقابل و در نهایت آرامش و تألیف قلوب است. ضرورت وحدت از منظر قرآن خداوند قادر متعال درآیه 22سوره مبارکه روم میفرماید که انسانها را با اختلافهای گوناگون از نظر رنگ ، نژاد ، زبان ، جغرافیا و …. ( و من ءایاته خلق السماوات و الارض واختلاف السنتکم و الوانکم ) در کمال کرامت و تکریم شایسته ( و لقد کرمنا بنی ءادم ) خلق کرده است و از دریچه رحمانیت خود و من باب هدایت انسان به سوی بهترین سرمنزل ومقصود ، دین اسلام را بعنوان حبل المتین ( واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا ) و برگزیده برای او ( ان الدین عند الله الاسلام ) پیشتر از زبان ابراهیم خلیل الله (ع) ( هو سمّاکم المسلمین من قبل ) معرفی نموده تا با تمسک به این دین مبین وسیله آشنایی و معرفت قلوب را فراهم آورید ( یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ) . در اثنا و لابلای مفاهیم آیات فوق الذکر ، اذهان و فکرهای مسلمین را به وحدت و دوری از اختلاف و نزاعی که سبب کاستن از عظمت اسلام و مسلمین گردد ، متنبه می سازد و اکیداً سفارش به وحدت و توجه به مشترکات فرموده است. از طرفی وجود اختلافات فکری و سلیقه ای ، در نتیجه غور و تفقه در دین امری غیر معقول و غیر منطقی نیست که دور از انتظار تصور شود و نباید به هیج وجه مانع از تشکیل امت واحده و میانه و معتدل گردد.وجود همین اختلافها و تضارب آرا در مسیر رقابت های سالم و کارساز می رساند که لزوماٌ نباید همه متفکران دین به یک شیوه واحد تفکر و استنتاج نمایند و این امر به خودی خود مبارک است. آیات وحدت در قرآن و تحلیل محتوای آنهامحوری بودن نقش قرآن در باب اهمیت و ضرورت وجود وحدت و تشکیل امت واحده اسلامی بدور از هرگونه تفرقه و جدال ، پیروی از هوی و هوس ، خصومت و تضاد و پراکندگی افکار ، نقشی انکار ناپذیر است..هر جا در قرآن ذکری از وحدت به میان آمده بلافاصله به عوامل نبود وحدت و هدف از نزول آیه با این مفهوم نیز اشاره شده است. ذیلا موارد مصداقی مدعای فوق ذکر می گردد. آیه 013سوره ی مبارکه ی آل عمران: واعتصموا به حبل الله جمیعا ولا تفرقوا و اذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداء فألّف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منهاکذلک یبین الله لکم ءایاته لعلکم تهتدون. مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : اعتصام بحبل الله ، انجام دستور الهی راهکار ایجاد وحدت : دوری از تفرقه و اختلاف ، تألیف قلوب ، یادآوری نعمت وحدت بعنوان عامل از بین برنده ی دشمنی ها ، تبیین آیات الهی هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : تألیف قلوب ، دور شدن از عذاب الهی ، دریافت هدایت الهی ، برقراری اخوت موانع ایجاد وحدت : تفرقه ، فراموشی نعمت ها ، وجود دشمنی فرصت ها : دینمداری و وجود حبل الله آیه 011سوره آل عمران: و لا تکونوا کالذین تفرقوا واختلفوا من بعد ما جاءهم البینات و اولئک لهم عذاب عظیم مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : و لا تکونوا ( شاخص نبودن در تفرق و اختلاف ) راهکار ایجاد وحدت : دوری از تفرقه و اختلاف ، اهتمام به آموزه های دین در زمینه ایجاد وحدت هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : هماهنگی و انسجام عملکرد ، دور شدن از عذاب الهی ، توجه به پیامهای الهی موانع ایجاد وحدت : تفرقه ، اختلاف ، بی توجهی به هدایت ها و دلایل الهی تهدیدات : احتمال سوءاستفاده دشمنان و مخالفان آیه 64سوره ی مبارکه ی انفال : و اطیعوالله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم واصبروا ان الله مع الصابرین مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : و لا تنازعوا ( عدم نزاع یعنی لزوم وحدت ) راهکار ایجاد وحدت : اطیعوالله ، اطیعوا الرسول ، و لا تنازعوا ، واصبروا هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : بقای قدرت و اقتدار مسلمین ، جلوگیری از پراکندگی امت اسلامی موانع ایجاد وحدت : عدم توجه به فرامین الهی و دستورات حضرت رسول (ص) ، نزاع ، عدم صبر بر وحدت تهدیدات : از بین رفتن قدرت و اقتدار اسلامی و از هم گسستن آحاد جامعه اسلامی فرصت ها : ایمان به خدا و رسول (ص) ، ایمان به وعده های الهی آیه 015سوره ی مبارکه ی انعام: ان الذین فرقوا دینهم و کانوا شِیَعاً لست منهم فی شی ء انما امرهم الی الله ثم ینبئهم بما کانوا یفعلون مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : عدم تفرق و فرقه گرایی در دین ( یعنی لزوم وحدت ) راهکار ایجاد وحدت : عدم تفرقه و جلوگیری از آن ، اطلاع رسانی و آگاه سازی به موقع هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : جلوگیری از پراکندگی امت اسلامی موانع ایجاد وحدت : عدم توجه به فرامین الهی ، پیروی از امرکنندگان به تفرق تهدیدات : ناکارآمدی مسلمین در جهت رسیدن به سعادت و خشنودی خداوند آسیب ها : فرقه گرایی و تسهیل مجرای نفوذ آیه 33سوره روم: من الذین فرقوا دینهم و کانوا شیعا کل حزب بما لدیهم فرحون مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : عدم تفرق و فرقه گرایی در دین ( یعنی لزوم وحدت ) راهکار ایجاد وحدت : جلوگیری از رواج عقاید فاسد و باطل هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : جلوگیری از ایجاد تفرقه در امت اسلامی موانع ایجاد وحدت : تفرقه بین لایه های اسلامی ، وجود خرافات و اوهام و ختفکرات باطل در دین تهدیدات : وجود فرقه های افراطی و تفریطی آسیب ها : از بین رفتن وحدت و کمرنگ شدن باورهای حقیقی اسلام آیه 013سوره انعام: و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعواالسبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصکم به لعلکم تتقون مفاهیم مورد نظر در آیه : لزوم وحدت : سفارش خداوند بر عدم تفرقه راهکار ایجاد وحدت : پیروی از راه راست هدایت ، دنبال نکردن راه افرادی که بر سبیل تفرقه هستند ( دقت در انتخاب الگوها ) ، توجه به سفارشات دین ، سفارش همدیگر به وحدت ف شناخت عوامل تفرقه هدف از وحدت ( اهداف کوتاه مدت ، میان مدت ، دراز مدت ) : دریافت هدایت الهی ، شناخت عاملان تفرقه موانع ایجاد وحدت : عدم توجه به فرامین الهی ، پیروی از امرکنندگان به تفرق تهدیدات : ناکارآمدی مسلمین در جهت رسیدن به سعادت و خشنودی خداوند آسیب ها : فرقه گرایی و تسهیل مجرای نفوذ یافته های نظری مقاله : امروزه با وجود تعدد و تلون اسباب تفرق ، لزوم وحدت بیشتر از پیش احساس میشود.چرا که حوادث تلخی که در عصر کنونی و دنیای امروز در میان کشورهای اسلامی وجود دارد مولود فقد وحدت است و نتیجه آن غیر از خود فراموشی و خودباختگی امت اسلامی و از دست دادن هویت درخشانش به سبب پراکندگی و تشتت نیست.اگر وحدت وجود نداشته باشد یگانه دستاوردی که عاید مسلمین خواهد شد ، اضمحلال تمدن عظیم اسلامی ، استعمار و استثمار مال و جان و اندیشه آنان توسط دشمنان تفرقه افکن و ظهور حکومت های خودکامه و ظالم می باشد. بی گمان فراهم آوردن فضای گفتگوی بین مذاهب ، در قالب و ساختاری آمیخته با اعتماد و به دور از نگرانی و تشویش افکار و تعصبات خشک و توجیه ناپذیر ، میتواند گره گشای عقد فاصله و نزدیکی قلبهای مسلمین گردد. پرداختن به ساز و کارهای زمینه ساز وحدت و سپس تثبیت و تقویت آن ، عین اطاعت دستور خداوند منان و مصداق عبادت واقعی است. ( ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون ) اتقی در میان پیشوایان دینی ( ان اکرمکم عندالله اتقکم )، کسی است که بیشتر از دیگران آتش اختلاف را خاموش کند و پایه های وحدت را مرتفع سازد و بر عزت امت اسلامی بیافزاید. نتیجه گیری : استقبال از وحدت و تلاش در راه تقویت و دوام آن در میان مسلمین از اهداف والای مسلمانان فرهیخته و خیراندیش اسلامی است که با تکیه بر تقوای الهی در رفع موانع آن و ایجاد بسترهای مناسب نمود آن ، وظیفه خطیر و تعبدی خود را در جهت اتحاد مسلمانان در سطح جهان به انجام می رسانند. ابزار این هدف ، غیر از تمسک به قرآن ، سنت و سیره پیشوایان و تلاشگران عرصه تقریب بین المذاهب اسلامی نیست. این مهم گاهی علاوه بر ضروری بودن ، قید فوریت هم پیدا می کند تا از بوجود آمدن سیل ویرانگر برادرکشی و نزاع بین مسلمین در کوتاهترین زما ن ممکن جلوگیری کند. جای تامل است که با وجود اتصال به منبع نورانی وحی ( آیات شریفه قرآن کریم ) و داشتن پیامبری که مظهر الگوی حسنه از طرف خداوندی است که بالاترین ستایشها از آن اوست و نیز درخت پر ثمر دین ، امت اسلامی همچنان در تب و تاب وحدت می جوشد و برای آینده خود برنامه ای منسجم و مورد اتفاق علمای اسلام همراه با التزام وفادارانه به آن را در بازه های زمانی معین طراحی نکرده است. برنامه ای که در غایت و چشم انداز آن در افق آیندگان ، مدینه فاضله جهانی ترسیم شده باشد. امید است تا خردمندان عرصه دین ، امت اسلامی را ( که قرآن مجید بارها مسلمانان را به عنوان یک امّت مخاطب خود ساخته است )؛ به سمت تعالی درجات و نیکوترین امتها با شعار وحدت اسلامی و زیر لوای اسلام دلالت کنند و مصداق این آیه شریفه باشیم : کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله و لو ءامن اهل الکتاب لکان خیراً لهم شما (مسلمانان حقیقی) نیکوترین امتی هستید که پدیدار گشتهاید (برای اصلاح بشر، که مردم را) به نیکوکاری امر میکنید و از بدکاری باز میدارید و ایمان به خدا دارید. و اگر اهل کتاب همه ایمان میآوردند بر آنان چیزی بهتر از آن نبود. و ءاخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین و الصلاه و السلام علی خیر خلقه محمد و علی آله و اصحابه و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین. دمتم فی امان اللهمؤلف : ژاله حیدری مقدم مدرس مدرسه علوم دینی حضرت خدیجه (س) کردستان – آذرماه 95 فهرست منابع و مأخذ : “قرآن کریم” “سیری بر اهداف مجمع جهانی تقریب بین المذاهب اسلامی” “ترجمه و تفسیر نور / استاد خرمدل” “ترجمه و تفسیر نمونه / آیت الله مکارم شیرازی” “تحقیقات و نوشته های پیشین مؤلف”